Okolicznik – część zdania, która opisuje okoliczności

Okolicznik oraz dopełnienie to części zdania (nie mylić z częściami mowy!). Występują tuż obok podmiotu (wykonawcy czynności) oraz orzeczenia (który informuje o czynności, procesie lub stanie, w jakim podmiot się znajduje). Bardzo się przydają do precyzowania wypowiedzi oraz rozbudowania zdania tak, aby mogło przekazać znacznie więcej informacji niż jedynie, kto i co zrobił. W tym artykule dowiesz się nieco więcej o jednym z nich. Oto wszystko, co powinieneś wiedzieć o okoliczniku!

Związek przynależności

Zarówno okolicznik, jak i dopełnienie służą dookreślaniu orzeczenia. Są niczym zgodne rodzeństwo, bardzo do siebie podobne. Nie są to jednak bracia bliźniacy. Są pomiędzy nimi pewne różnice, których warto szukać… już w samym nazewnictwie.


Okolicznik, jak sama nazwa wskazuje, określa okoliczności, w jakiej wydarzyły się czynności, określane przez orzeczenie (np. poszedł szybko, wyszłam rano, zrobię kiedyś).

Pomiędzy okolicznikiem a orzeczeniem występuje związek przynależności. Oznacza ona relacje podrzędności: orzeczenie jest członem podstawowym, a okolicznik stanowi wyraz określający. Orzeczenie nie narzuca mu jednak żadnej formy. Z kolei pomiędzy dopełnieniem a orzeczeniem występuje związek rządu, gdyż orzeczenie narzuca formę dopełnienia. Możemy więc przyjąć, że okolicznik jest tym bardziej „zbuntowanym” bratem dopełnienia.

Istnieje wiele sposobów na wyrażenie okoliczności, w jakich dziać się może czynność. Pierwsze, co przychodzi Ci zapewne do głowy, to przysłówek (który odpowiada na pytanie jak? gdzie? i kiedy?). Sposobów wyrażania okolicznika jest jednak dużo, dużo więcej. To naprawdę bardzo barwny brat dopełnienia. Przejdźmy do omówienia form okolicznika.

Formy okolicznika

Okolicznik może przyjąć formę:

• przysłówka,
• rzeczownika w funkcji przysłówka,
• bezokolicznika,
• zaimka przysłownego,
• imiesłowu przysłówkowego współczesnego,
• wyrażenia przyimkowego,
• liczebnika,
• wyrażenia porównawczego.

Przysłówek

Przysłówek to najprostszy sposób na zidentyfikowanie okolicznika. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? Wystarczy spojrzeć na przykłady:
Maciej pobiegł szybko. (szybko staje się okolicznikiem, bo określa orzeczenie pobiegł)
Jutro wstanę wcześnie. (wcześnie określa orzeczenie wstanę)
Julia patrzyła na niego powabnie. (powabnie określa orzeczenie patrzyła)

Rzeczownik w funkcji przysłówka

Aby rzeczownik mógł przyjąć funkcje przysłówka, musi odpowiadać na pytanie: jak? gdzie? lub kiedy? Myślisz, że to niemożliwe? Zobacz na przykłady poniżej:

Biegam rankiem.
Wyjadę stąd latem.

Jak sam widzisz, ranek i lato są rzeczownikami, ale w powyższej formie odpowiadają na pytanie: kiedy? Przyjmują więc funkcję przysłówka.

Bezokolicznik

Do wyrażenia okolicznika może posłużyć też zwykły bezokolicznik:

Poszedł szukać pracy.
Nie będę patrzeć.
W powyższych zdaniach można zadać dodatkowe pytanie. Poszedł (po co?) szukać pracy oraz nie będę (czego robić?) patrzeć.

Zaimek przysłowny

Zaimek przysłowny to bardzo interesująca część mowy. Może bowiem zastąpić nam każdy przysłówek.



Przypomnijmy, że przysłówek odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? Zaimkiem przysłownym mogą być więc również słowa: tak, tam, tu, gdzieś, wtedy, kiedyś.

To prawda, nie brzmi to zbyt konkretnie. Właśnie dlatego zaimków przysłownych należy używać wyłącznie wtedy, gdy kontekst pozwala zrozumieć sens takiej wypowiedzi. Wyobraź sobie, że idziesz ulicą i nagle mija Cię uciekający facet. Kilka sekund później podbiega do Ciebie policjant, który pyta, czy widziałeś uciekiniera. Nie masz czasu, żeby opowiadać, za który róg skręcił i w którą stronę się udał. Stoicie obok siebie, możesz więc wskazać ręką kierunek, mówiąc po prostu: tam pobiegł.

Zobacz inne przykłady:
poszedł tam
tak zrobił
leży tu
poszedł gdzieś
napisał wtedy
kiedyś zrobię

Proste, prawda?

Imiesłów przysłówkowy współczesny

Imiesłów przysłówkowy współczesny tworzymy od czasownika niedokonanego. Imiesłów przysłówkowy współczesny informuje o czynności, która miała miejsce w tym samym czasie, co inna wykonywana czynność. Zapewne z takimi konstrukcjami spotkałeś się już, chociażby w czasie nauki języka angielskiego i być może dziwisz się, że występują także w języku polskim. Czujesz tak zapewne dlatego, że imiesłowu przysłówkowego współczesnego używamy w ojczystym języku całkiem naturalnie. Sam zobacz:

Pisząc artykuł, słuchałem muzyki. (okolicznikiem jest tu słowo pisząc)
Zadławiła się, jedząc obiad. (okolicznikiem jest to słowo jedząc)

Wyrażenie przyimkowe w funkcji przysłówka

Wyrażenie przyimkowe to połączenie przyimka z rzeczownikiem, liczebnikiem, przysłówkiem, przymiotnikiem (w użyciu rzeczownym) albo zaimkiem. Wyrażenie przyimkowe w formie przysłówka jest dosyć powszechnym sposobem na określanie okolicznika. Odpowiada na pytania: dokąd? jak? skąd? itd. Sam zobacz:

Idę do sklepu.
Wyszłam od fryzjera.

Liczebnik

Tutaj pojawia się mały haczyk. Za pomocą liczebnika można wyrazić bowiem zarówno okolicznik, jak i dopełnienie. Potrzeba więc zwrócić szczególną uwagę na zachodzący między wyrazami związek rządu (dla dopełnienia) lub związek przynależności (dla okolicznika). Oto przykłady użycia liczebnika jako okolicznika:

Dobiegłem drugi.
Skończyliśmy pierwsi.

Jak sam widzisz, forma czasownika (dobiegłem, skończyliśmy) ma wpływ na formę, w jakiej wyrażony jest liczebnik:

Liczba pojedyncza:
ja: dobiegłem drugi / dobiegłam druga
ty: dobiegłeś drugi / dobiegłaś druga
on: dobiegł drugi
ona: dobiegła druga
ono: dobiegło drugie

Liczba mnoga:
my: dobiegliśmy drudzy / dobiegłyśmy drugie
wy: dobiegliście drudzy / dobiegłyście drugie
oni: dobiegli drudzy
one: dobiegły drugie

Wyrażenie porównawcze

Wyrażenie porównawcze to taki rodzaj wyrażenia, w którym stosowana jest konstrukcja… porównawcza. W takich przypadkach jeden rzeczownik może być taki, jak coś innego:

Suknia jest biała jak śnieg.
Okolicznikiem jest tutaj całe wyrażenie jak śnieg.

Rodzaje okolicznika

Skoro wiesz już, jakie formy może przyjmować okolicznik, pora na poznanie rodzajów okolicznika. Są to kolejno:

• okolicznik miejsca,
• okolicznik czasu,
• okolicznik sposobu,
• okolicznik celu,
• okolicznik warunku,
• okolicznik przyzwolenia,


• okoliczniki przyczyny,
• okolicznik stopnia i miary.

Jak sam widzisz, mamy osiem rodzajów okoliczników. Od razu widać więc, że okoliczniki pozwalają nam określać orzeczenie bardzo precyzyjnie. Omówmy krótko każdy z rodzajów okolicznika.

Okolicznik miejsca

Już sama nazwa wskazuje, o czym informuje okolicznik miejsca. Tak – okolicznikiem miejsca określamy trasy, kierunki i miejsca docelowe. Odpowiada on na pytania: Skąd? Gdzie? Dokąd? Którędy?

Przykłady okolicznika miejsca:
Spotkaliśmy się (gdzie?) na moście.
Przyszliśmy (skąd?) ze szkoły.
Jedziemy (dokąd?) do babci.
Nie przejeżdżaliśmy (którędy?) tędy.

Okolicznik czasu

Okolicznik czasu informuje o tym, kiedy czynność określana orzeczeniem miała miejsce, ale nie tylko. Pomaga nam bowiem dookreślić również, kiedy czynność się zaczęła, kiedy się skończyła, ile trwała i jaka jest jej częstotliwość. Okolicznik czasu odpowiada na pytania:
Kiedy? Jak długo? Jak często? Dokąd? Odkąd? (w znaczeniu: od kiedy?)

Przykłady okolicznika czasu:
Byliśmy tam wczoraj.
Będziemy przez tydzień u babci.
Jeździmy do babci co tydzień.
Od wczoraj boli mnie brzuch.
Do jutra mam szlaban i nie mogę wyjść na dwór.

Okolicznik sposobu

Ten rodzaj okolicznika pozwala nam określić, w jaki sposób dana czynność jest wykonywana. Okolicznik sposobu odpowiada więc na pytania: Jak? W jaki sposób?

Przykłady okolicznika sposobu:
Zawsze jeżdżę powoli.
Biegam szybko.
On nie mówi po polsku.

Okolicznik celu

Okolicznik celu pozwala nam ustalić, po co dana czynność była wykonywana, dlaczego została podjęta oraz co podmiot chciał osiągnąć. Okolicznik celu odpowiada na pytania: W jakim celu? Po co?

Przykłady okolicznika celu:
Pojechałem (po co?) po zakupy.
Przyjechałem (w jakim celu?), by załatwić tę sprawę.

Okolicznik warunku

Zapewne rozumiesz już zasadę. Okolicznik warunku informuje o warunkach, jakie muszą być spełnione dla określonej czynności. Wyjaśnia on, co musi się stać, aby czynność została wykonana. Okolicznik warunku odpowiada na pytania: Pod jakim warunkiem? W jakim wypadku?

Przykłady okolicznika warunku:
W razie ulewy pójdziemy do domu.
W razie słońca pojedziemy nad jezioro.
W wypadku awarii zadzwoń po mechanika.

Okolicznik przyzwolenia

Okolicznik przyzwolenia to bardzo specyficzny rodzaj okolicznika. Informuje on bowiem o czynnościach, które mogłyby zakłócić wykonywanie innej czynności, ale tego nie zrobiły. Okolicznik przyzwolenia odpowiada na pytania: Mimo czego? Mimo co?

Przykłady okolicznika przyzwolenia:
Mimo grypy pojechał na koncert.
Mimo stresu zdał egzamin z wyróżnieniem.

Okolicznik przyczyny

W języku polskim przyczyna oznacza powód. Naturalnie więc okolicznik przyczyny wyjaśnia, co jest powodem, dla którego doszło do jakiegoś zdarzenia. Uzasadnia podejmowaną czynność. Okolicznik przyczyny odpowiada na pytania: Dlaczego? Z jakiej przyczyny?

Przykłady okolicznika przyczyny:
Z braku paliwa auto stanęło.
Dygotał z zimna.
Umierał z głodu.

Okolicznik stopnia i miary

Okolicznik stopnia i miary jest złożony oraz niezwykle rozległy. Informuje on z jednej strony o zakresie czynności osób, których dotyczy, a z drugiej – liczbie obiektów, których czynność dotyczyła. Okolicznik stopnia i miary odpowiada na pytania: Ile? Który z kolei?

Przykłady okolicznika stopnia i miary:
Zjadłam kilka ciastek (kilka jest okolicznikiem nieokreślonym)
Moje wakacje trwały dziesięć dni (dziesięć dni jest okolicznikiem określonym)

Żeby nie było zbyt prosto, okolicznik stopnia jest niekiedy wydzielany od okolicznika miary. Okolicznik stopnia może wówczas odpowiadać również na pytania:

• Jak dużo?
• Jak daleko?
• Jak bardzo?
• W jakim stopniu?
• Jak często?
• Jak szeroko?
• Jak głęboko?
• Z jakim natężeniem?
• Ile?

Przykłady okolicznika stopnia:
Kupiłem kilogram jabłek.
Przejechałem piętnaście kilometrów.
Mocno uderzyłam się w palec.

  Dowiedz się więcej