Literatura polska - pisarze i poeci polskiego romantyzmu

Polscy powieściopisarze doby romantycznej

XIX wiek to czas wielkiej ekspansji powieści, powstają arcydzieła powieściopisarstwa światowego, tworzą tacy mistrzowie pióra jak Honoriusz Balzac i Stendhal Francji, czy Walter Scott oraz Edgar Alan Poe w Anglii. W Polsce epoka wielkich powieści nastanie dopiero w kilka lat po klęsce powstania styczniowego, kiedy pozytywizm osiągnie swoją dojrzałość, ale już w romantyzmie pojawia się wybitni powieściopisarze przecierający literackie szlaki potomnym.

Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887) – to jeden z najpłodniejszych pisarzy w historii literatury polskiej, który przygotował grunt powieściopisarzom pozytywistycznym. Jego twórczość do dziś pozostaje imponująca nie tylko ze względu wprost niewiarygodną ilość napisanych przez Kraszewskiego powieści (a pisywał ponadto poezje, dramaty oraz utwory publicystyczne czy teoretyczne), ale również ze względu na szeroki zakres tematyczny tych utworów. Do najistotniejszych dzieł Kraszewskiego należą:

• Ulana (1842), Budnik (1847) – powieści z cyklu ludowego, w którym Kraszewski nadał życiu chłopa pańszczyźnianego rangę tematu literackiego;
• Powieść bez tytułu (1854), Metamorfozy (1859) – powieści naznaczone pytaniami filozoficznymi;
• Zygmuntowskie czasy (1846) – jedyna przedpowstaniowa (chodzi o powstanie styczniowe) wybitna powieść historyczna;
• Dziecię Starego Miasta (1863), Dziadziunio 1869 – powieści związane z powstaniem styczniowym;
• Stara baśń. Powieść z XI wieku (1876) – pierwszy powieść z cyklu utworów opowiadających historię Polski od czasów bajecznych do XVIII wieku;
• trylogia saska: Hrabina Cosel, Brühl, Z siedmioletniej wojny. t 1- 2.

Warto wspomnieć również o romantycznym opisie podróży (w czasie i przestrzeni), jaki dał Kraszewski w swoich książkach: Wspomnienia Polesia, Wołynia i Litwy (1840) oraz Wspomnienia Odessy, Jedysanu i Budżaku: dziennik przejażdżki w roku 1843 od 22 czerwca do 11 września (1846).

Józef Korzeniowski (1797-1863) to najwybitniejszy realista polskiego romantyzmu. Jego twórczość w istotny sposób wpłynęła na rozwój dziewiętnastowiecznej literatury realistycznej. W powieściach Korzeniowskiego dostrzegalna jest balzakowska swada, radość opisywania ludzi i ich otoczenia, pejzaży, budowli, kostiumów, itp. Korzeniowski nie stronił od dydaktyzmu, ale czynił to w duchu zdrowego rozsądku. W swojej twórczości bronił tradycji szlacheckiej, przywiązania do religii oraz antyracjonalizmu. Jego najważniejsze powieści to: Spekulant (1846), Kollokacja (1847) oraz najbardziej dopracowany utwór - Krewni (1856). Pisał również dramaty, spośród których szczególnie wyróżniają się Karpaccy górale (1843).

Ludwig Sztyrmer (1809-1886) – twórca, który zapisał się w historii literatury nie tyle ze względu na kunszt, co na temat swych dzieł. Sztyrmer to prekursor prozy psychologicznej. Napisał cykl powieści o Pantoflu (Powieściach nieboszczyka Pantofla, tom 1-2, 1844, Pantofel (1841), Frenofagiusz i Frenolesty (1843), w którym podejmuje problem szaleństwa oraz jego przyczyn. Ciekawe, że Sztyrmer publikował swoje książki pod pseudonimem Eleonora Sztyrmer, tworząc w ten sposób złudzenie, że autorem powieści jest jego żona... Działo się tak dlatego, że pisarz ten był wysokim pułkownikiem i nie wypadało mu parać się tak niepoważnym zajęciem, jak pisanie książek o obłąkanych. Jak sam napisał:

Są tak dziwne charaktery, że filozof pogardzi nimi, a kobieta je ogarnie i oceni.

Henryk Rzewuski (1791-1866) – autor obszernej, trzytomowej powieści pt. Listopad. Romans historyczny z drugiej połowy wieku XVIII (1845-1846), opartej na paralelizmie losów dwóch rozdzielonych w dzieciństwie (na skutek rozwodu rodziców) braci. Każdy z nich dorasta w innym środowisku, pierwszy wśród tradycyjnej szlachty ziemiańskiej, drugi wśród scudzoziemczałej arystokracji. Pisarz opisując losy obu braci, które w pewnym momencie dramatycznie się splatają, ukazuje wpływ wychowania na kształt osobowy jednostki. Tłem dla historii prywatnej są tutaj zdarzenia historyczne: konfederacja radomska i barska.

Narcyza Żmichowska (1819-24) - ps. Gabryella, zbuntowana wychowanica sławnego ówcześnie pedagoga oraz pisarki Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, propagującej tradycyjne poglądy na temat roli kobiety w życiu społecznym. Żmichowska to przedstawicielka pierwszego pokolenia emancypantek polskich, to wokół niej w latach czterdziestych XIX wieku skupiło się grono entuzjastek domagających się prawa do rozwoju intelektualnego oraz swobodnego wyboru partnera życiowego. Entuzjastki włączyły się aktywnie w działalność konspiracyjną, na skutek czego Żmichowska trafiła na dwadzieścia osiem miesięcy do lubelskiego więzienia, następnie była internowana. Po powrocie do Warszawy kontynuuje działalność niepodległościową, zakończoną olbrzymim rozczarowaniem po upadku powstania styczniowego.

Żmichowska pozostawiła po sobie spory dorobek powieściowy i publicystyczny, spośród którego szczególnie wyróżnia się swoją aktualnością niezwykle interesująca powieść Poganka Jest to historia Beniamina opętanego przez miłość do demonicznej Aspazji. Mężczyzna nie licząc się ze skutkami ślepo dąży do realizacji swojego ideału miłości. Żmichowska stawia w tej powieść fundamentalne pytania romantyczne: o naturę rzeczywistości, w której istnieją zjawiska „o których się nie śniło filozofom”, o rolę artysty i jego odpowiedzialność za społeczne skutki sztuki oraz o miejsce i rolę sztuki antycznej w świece współczesnym.

Polscy poeci

Wincenty Pol (1807-1872) – to jeden z najważniejszych i najpopularniejszych poetów polskiego romantyzmu, uczestnik powstania listopadowego oraz Wiosny Ludów, przez swoich współczesnych nazywany był czwartym wieszczem. Zajmowała go głownie tematyka narodowa, patriotyczna.

Najważniejsze dzieła Wincentego Pola:

• debiut: Pieśni Janusza (wydane bezimiennie w Paryżu w roku 1833) – liryczny pamiętnik walk powstańczych zawarty w 51 wierszach, opowiadany przez Janusza, wędrownego śpiewaka, żołnierza (uczestnika powstania). Janusz to pieśniarz z ludu i dla ludu, dzięki któremu trwa pamięć chwale i hańbie, posługuje się językiem prostym, zrytmizowanym, korzysta z leksyki wojennej. Wiele z tych pieśni szybko przedostało się do świadomości ogólnej, jako bezimienne piosenki patriotyczne (np.Krakusy; Śpiew z mogiły; Mazur).
• Pieśń o ziemi naszej (wydana w 1843) – poemat, w którym Pol składa hołd ziemi ojczystej. Głównym bohaterem tego utworu jest ziemia, którą „w krwi i pocie lud uprawia”. Narrator – przewodnik – to człowiek prosty, reprezentujący mądrość ludową, ten znakomity obserwator daje czytelnikowi ogląd kraju „z lotu ptaka”.
• Obrazy z życia i podróży (Wrocław 1846) – diariusz podróży, będący plonem podróży po Tatrach.
• Mohort (pisany w latach 1840-1852) – poemat, stanowiący apologię przeszłości, dawnego etosu kresowego rycerstwa (rycerze- obrońcy granic).

Pol zapisał się w historii nie tylko jako zaangażowany w sprawy niepodległościowe literat, ale również jako wyśmienity geograf (profesor geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim), przez specjalistów tej dziedziny uważany jest za „ojca nowożytnej geografii polskiej”.

Kornel Ujejski (1823-1897) – reprezentant drugiego pokolenia romantyków, uprawiał twórczość zaangażowaną w sprawy społeczne i polityczne, ale pozbawioną znamion oryginalności. Związany z Lwowem, do historii przeszedł głównie jako autor następujących utworów:

Maraton – utwór wypływający z historią starożytną, stanowi odezwę do narodu, wezwanie do walki o niepodległość.

Skargi Jeremiego (wyd. w Paryżu w 1847) – cykl utworów operujących symboliką biblijną (patronem cyklu jest biblijny Jeremiasz). Poeta nawołuje do walki, ale również do odkrywania sensu cierpienia. Najsłynniejszą pieśnią z cyklu jest Chorał – zbiorowa modlitwa, stylizowana na pieśń chóralną. Chorał stanowił reakcję na rabację galicyjską. Jak pisze Konrad Bartoszewski:

Wyraża patriotyczny ból poety w obliczu wydarzeń powstania chłopskiego 1846, prowadząc od rozpaczy i zachwiania wiary w opiekę Bożą do optymistycznej, z akcentami mesjanistycznymi, wizji „wielkiego boju” pod wodzą archanioła i ostatecznego zwycięstwa. Wyjątkowe znaczenie osiągnął „Chorał” dzięki interpretacji „okropnych dziejów” jako wyniku prowokacji władz zaborczych, wykorzystujących nieświadomość mas chłopskich; „błędnym braciom”, których winę zmyje w przyszłej walce „wolności chrzest”, należy się wybaczenie, bo „Inni szatani byli tam czynni, O! rękę karaj, nie ślepy miecz!”

Teofil Lenartowicz (1822-1893) – poeta, który obok Mickiewicza najpełniej wyraził romantyczną ideę zwrotu ku ludowości. Sam siebie nazywał lirnikiem mazowieckim, podkreślając w ten sposób swój związek z kulturą ludową Mazowsza. Dla tego poety kultura ludowa była źródłem wartości estetycznych, moralnych oraz narodowych. Lenartowicz jest autorem m. in. następujących tomów poezji:

• Lirenka (1855)
• Nowa lirenka (1859)
• Polska ziemia w obrazach(1848-1850)
• Piosnki wiejskie dla ochronek (1861)
• Poezje (1863)
• Opowiadania mazowieckiego lirnika (1865)
• Album włoski (1870)

Lenartowicz, którego dorobek literaci był tak samo obfity, jak nierówny artystycznie, nie został doceniony przez współczesną mu krytykę. Jednak część jego twórczości weszła na stałe do zasobu popularnych pieśni bezimiennych. Poezja Lenartowicza została doceniona m.in. przez Marię Konopnicką, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Jana Kasprowicza oraz Marię Pawlikowską-Jasnorzewską.

Należy dodać, że Lenartowicz był również rzeźbiarzem, a jego prace z tego zakresu wiążą się z twórczością poetycką. Do najbardziej znanych rzeźb Lenartowicza należą m.in.: Popiersie Zofii z Szymanowskich (1870), Głowa Świętego Jana Chrzciciela na misie Herodiady (1869-1871), Drzwi do grobowca Zofii z Kickich Cieszkowskiej (1874).

Władysław Syrokomla(1823-1862) – poeta w rzeczywistości nazywał się Ludwik Kondratowicz. Autor doceniony za życia, dziś nieco zapomniany. Syrokomla to programowy poeta prostego ludu, „lirnik wioskowy”, co powodowało, że z założenia posługiwał się językiem prostym, wręcz „zgrzebnym”. W jego poezji dominuje gawęda wierszem, takie jak Janko Cmentarnik (1857), Pocztylion (1848), Wielki Czwartek(1856).

Odmiennie od rozpowszechnionej w tym okresie gawędy szlacheckiej, utwory Syrokomli to przeważnie gawędy ludowe, przy czym ludowość nie polega tutaj jedynie na wprowadzeniu bohatera czy obyczaju ludowego (...), lecz na sposobie narracji, posługującej się środkami właściwymi twórczości ludowej, oraz na uczuciowej solidarności z ludem (chłopami i szlachtą zaściankową). (Maria Grabowska, hasło: W. Syrokomla, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, pod. red. J. Krzyżanowskiego, PWN, Warszawa 1984, s.418.)

Ważniejsze utwory poety:

• Przekłady poetów polsko-łacińskich epoki zygmuntowskiej (1851-52) – tu znajdują się m.in. przekłady z Klemensa Janickiego;
• Gawędy i rymy ulotne (1853);
• Wędrówki po moich niegdysiejszych okolicach (1853) – zbiór „wspomnień, studiów historycznych i obyczajowych”;
• Poezje ostatniej godziny (1861)- tu znajduje się jeden z najdojrzalszych utworów Syrokomli:Melodie z domu obłąkanych. Cykl poetycki ujęty w formę sześciu monologów pacjenta domu dla obłąkanych stanowi wszechstronną krytykę „nieczułego” świata. Znajduje się tu również wiele wypowiedzi niecenzuralnych, utwór ten bywa odczytywany wręcz jako zapowiedź rewolucji;
• Dzieje literatury w Polsce (1850-52);

Lucjan Siemieński(1807-1877) - żołnierz powstania listopadowego, potem konspirator, poeta, krytyk literacki oraz tłumacz ballad bretońskich i skandynawskich. Jeden
z poetów prostego ludu, związany z lwowską grupą Ziewonia (m.in. z S. Goszczynskim).

Jego ważniejsze utwory to:

• Trzy wieszczby (1841) – poemat „profetyczno-polityczny”;
• Wieczory pod lipą, czyli Historia narodu polskiego opowiadana przez Grzegorza spod Racławic (1845) - zarysu historii Polski od czasów najdawniejszych do upadek powstania listopadowego przeznaczony dla „ludzi najmniej wykształconych naukowo”;
• Portrety literackie (1865-1875). Ogłaszane w czasopismach felietony i gawędy biograficzne zebrane zostały w zbiorze pt. Podania i legendy polskie, ruskie i słowiańskie (1845)

Ryszard Berwiński (1819-1875) – poeta o niezwykle zaangażowany politycznie. Bliskie były mu idee słowianofilstwa (należał do wrocławskiego Towarzystwa Literacko-Słowianofilskiego), co znalazło swój oddźwięk w jego twórczości. Najważniejsze dzieła Berwińskiego to

• Bogunka na Gople (1840) – utwór o wysokim stopniu synkretyzmu gatunkowego: liryka, archaizowana, zrytmizowana proza, pieśń, ballada, poemat historiozoficzny. Tytułowa Bogunka opowiada dzieje księcia Sokoła, nadając im symboliczny wymiar (widoczne pewne podobieństwa z Balladyną Słowackiego).
• Don Juan Poznański. Poemat bez końca (1844) – jedna z najlepszych polskich realizacji poematu dygresyjnego. Utwór ten został bezpośrednio zainspirowany przez Don Juanem Byrona i stanowi jego parodię.
• Listy z narodowej pielgrzymki

Gustaw Ehrenberg (1818-1895) – poeta zbuntowany i działacz polityczny, uważał, że w twórczości należy odrzucić sprawy osobiste. Był naturalnym synem cara Aleksandra I oraz polskiej arystokratki. Większość życia poświęcił na zwalczanie caratu, za co wielokrotnie był umieszczany w więzieniach. Spędził dwadzieścia lat na zesłaniu (Syberia). Poeta ludu, piewca rewolucji. Po powrocie z Syberii odszedł od haseł rewolucyjnych na rzecz refleksji mistyczno-filozoficznej. Jego najważniejsze utwory to Dźwięki minionych lat - zbiór poezji z lat 1835-36, wydany anonimowo z adresem wydawniczym „Paryż 1848”. Tu wiersz Szlachta z roku 1831, który stanowi gloryfikację ludu oraz zapowiedź krwawej zemsty na tych, co stoją na drodze do odzyskania wolności.

Mieczysław Romanowski (1833-1863) – poeta epigon, pozostający pod dużym wpływem Mickiewicz, Słowackiego oraz starszych krajowców. Jego twórczość to przede wszystkim poezja tyrtejska, zagrzewająca do walki, wyrażająca bunt przeciwko niewoli, głosząca idee mesjanistyczne. Ważniejsze dzieła: Dziewczę z Sącza (poemat mieszczański z 1861) oraz Piast i Popiel (dramat z 1862).

Cyganeria Warszawska

Cyganeria Warszawska to nazwa określająca grupę literacką o dość luźnym charakterze, działającą aktywnie w latach 1839-1843. Grupa ta powstała z inicjatywy Seweryna Filenborna (1815-1850), a w jej skład weszli: poeci Karol Brodowski oraz Jan Majorkiewicz, prozaik i historyk Seweryn Zenon Sierpiński, prozaik i publicysta Aleksander Niewiaromski (to on w roku 1881 po raz pierwszy użył nazwy „Cyganeria Warszawska” w odniesieniu do tej grupy artystycznej), od 1840 również Roman Zmorski (poeta) oraz Józef Bogdan Dziekoński. W 1842 dołączył jeszcze poeta i prozaik Włodzimierz Wolski, ponadto czasem w tym gronie pojawiali się goście, często malarze i muzycy, a wśród nich młody Norwid.

„Cyganie” poza twórczością artystyczną oddziaływali na społeczeństwo za pomocą prowokacji obyczajowej ; manifestując swój „dziwaczny” styl życia strojem oraz zachowaniem, stawali się bohaterami licznych anegdot. Nie była to jednak prowokacja dla prowokacji, ale jawny wyraz sprzeciwu wobec normom obyczajowych i prawnych w sytuacji niewoli. „Cyganie” nie mieli jednolitego programu, ale można wyróżnić kilka cech wspólnych im wszystkim:

• uprawiali sztukę niosącą istotne treści ideowe oraz światopoglądowe, wyrażającą postawę patriotyczną;
• odcinali się zdecydowanie od literatury popularnej i rozrywkowej;
• podkreślali wysoką godność twórcy i jego dzieła (często pojawiał się motyw konfliktu poety i publiczności);
• zajmowała ich wyłącznie problematyka poważna: problemy egzystencji i filozofii, sprawy narodowe i społeczne.

Innym ważną cechą Cyganerii Warszawskiej był zwrot ku wsi. „Cyganie” (wśród których znajdował się również badacz folkloru – Zmorski) często wyprawiali się na wędrówki do dworów i dworków Mazowsza, w ten sposób wyrażali swoją niechęć do miasta „pałaców i kamienic”, ale również romantyczną fascynację folklorem.

„Cyganie” uprawiali głównie poezję (liryka i epika wierszowana), rzadziej prozę, z przewagą małych form. Utwory swoje publikowali głównie w prasie, m.in. we własnych organach wydawniczych: „Nadwiślanach” (1841-42) oraz „Jaskułce” (1843).

  Dowiedz się więcej