Stylizacja językowa – wszystko, co powinieneś o niej wiedzieć

Jeśli czytasz książki, to z pewnością natknąłeś się na sytuacje, kiedy bohaterowie lub nawet narrator używają wyjątkowo specyficznego języka. Być może mówią jakąś gwarą? A może w ich wypowiedziach są elementy np. młodzieżowego slangu? A może wręcz przeciwnie – ich mowa jest patetyczna, a nawet stylizowana na język biblijny? Zabieg nadawania charakterystycznych cech językowi w literaturze nazywamy stylizacją językową. Występuje ona w przeróżnych formach, które dziś sobie omówimy.

Stylizacja językowa – definicja i podstawowe informacje

Stylizacja językowa jest celowym ukształtowaniem wypowiedzi literackiej w taki sposób, by wyposażyć ją w cechy jakiegoś charakterystycznego stylu, stanowiącego wzorzec stylizacyjny. Takim wzorcem stylizacyjnym może być na przykład styl historyczny (mamy wtedy do czynienia z archaizacją), indywidualny styl innego pisarza (ten rodzaj stylizacji nazywamy pastiszem) czy też konkretna gwara (dialektyzacja języka).



Co ciekawe, w jednym utworze może wystąpić kilka różnych stylizacji (np. zarówno prosty język chłopów, jak i dworski język szlachty). Weźmy na tapet najpopularniejszą powieść Bolesława Prusa, czyli Lalkę. Prus był prawdziwym mistrzem mieszania różnych stylizacji językowych. W Lalce przedstawił naprawdę zadziwiająco szeroki wachlarz postaci, reprezentujących różne grupy społeczne, a co za tym idzie – używające nieco innego języka.

Stary Mincel miesza język polski z niemieckim, Suzin z rosyjskim, Izabela Łęcka z angielskim. Węgiełek posługuje się bardzo prostym językiem, wzbogacając go niekiedy o elementy gwary. Studenci medycyny wplatają do wypowiedzi terminy związane z anatomią, ale jednocześnie ich język pełen jest ironicznych wstawek. Główny bohater, czyli Stanisław Wokulski z kolei często poetyzuje swoje wypowiedzi.

Cele stylizacji językowej

Stylizacja językowa pełni szereg ważnych funkcji w literaturze. Oto najważniejsze z nich:

• wprowadzenie czytelnika w świat przedstawiony,
• tworzenie atmosfery, klimatu zarówno miejsca, jak i czasu,
• sposób na bardziej intensywne zaangażowanie czytelnika w utwór,
li>łatwiejsze zrozumienie specyfiki i charakteru postaci występujących w utworze,
• jest ważnym elementów charakterystyki postaci.

Co ważne, stylizacja językowa nie polega jednak na całkowitym przełożeniu danego języka wprost do utworu literackiego. Autorzy wybierają jedynie najbardziej charakterystyczne (często również najbardziej rozpoznawalne) cechy danego języka i to właśnie na nich opierają całą stylizację. Dlaczego? Przede wszystkim po to, aby treść była zrozumiała dla odbiorców, którzy niekoniecznie muszą umiejętnie obracać się w meandrach danej gwary czy slangu.

Rodzaje stylizacji językowej

W językoznawstwie i literaturoznawstwie wyróżniamy kilka rodzajów stylizacji językowej:

• archaizacja
• dialektyzacja
• stylizacja środowiskowa
• stylizacja humorystyczna
• stylizacja patetyczna
• stylizacja biblijna
• stylizacja onomatopeiczna
• indywidualizacja języka

Pozwól, że przyjrzymy się krótko każdej z nich i omówimy je na przykładach.

Archaizacja

Archaizacja jest wprowadzeniem do utworu wyrazów, zwrotów lub form językowych, które naśladują język dawnych epok. Wszystkie takie „zapożyczenia” z języka minionych lat nazywamy archaizmami. Takie słowa czy wyrażenia, pomimo że nie są używane aktualnie, kiedyś uważano za poprawne. Archaizacja najczęściej stosowana jest w powieściach, których wydarzenia rozgrywają się w dawnych czasach. Pozwalają nie tylko wprowadzić czytelnika w odpowiedni klimat akcji, ale też nadać językowi nieco wzniosłego, patetycznego lub groteskowego tonu.

Do polskich mistrzów archaizacji języka należy Henryk Sienkiewicz, który pod koniec XIX wieku opisywał losy bohaterów, żyjących ponad 200 lat wcześniej.

Spójrz tylko na poniższy cytat z Potopu:
No! Zdrowie waćpanny! Dobre to wino, a u mnie szabla i wino to grunt. Jaki tam strach ze mną żyć! Waćpanna to mnie usidlisz swoimi oczami i w niewolnika obrócisz, mnie, którym nikogo nad sobą znosić nie chciał. Ot i teraz! Wolałem z chorągiewką na własną rękę chodzić niż panom hetmanom się kłaniać… Mój królu złoty! Jeślić się co we Żołnierz mnie nie spodoba, to i przebacz, bom się manier pod harmatami uczył, nie we fraucymerach — w zgiełku żołnierskim, nie przy lutni.

Jeśli chcesz zobaczyć więcej przykładów, przejdź do naszego artykułu w całości poświęconemu archaizacji w literaturze

Dialektyzacja

Dialektyzacja polega na świadomym wprowadzaniu do utworu literackiego elementów językowych zaczerpniętych z dialektu lub konkretnej gwary. Niezależnie, z jakiego regionu Polski pochodzisz, w Twoim języku (lub języku Twoich rodziców czy dziadków) z pewnością są jakieś wyrazy lub całe wyrażenia, które swoje korzenie mają w lokalnej gwarze.

Celowe stosowanie tego typu elementów językowych w literaturze (np. w dialogach postaci) jest właśnie dialektyzacją. Do tych elementów należą między innymi: sposoby wymawiania lub akcentowania wyrazów, słowa pochodzące z gwary, gwarowe związki frazeologiczne lub po prostu zmienione końcówki fleksyjne. Zastosowanie dialektyzacji zwiększa realizm i ożywia dialogi, ale może być też świetnym narzędziem, które pomaga autorom uzyskać efekt komiczny w tekstach.

Zobacz na poniższy fragment Na skalnym Podhalu Kazimierza Przerwy Tetmajera:
Seł raz Pon Jezus ze świentym Pietrem Pawłem bez las i spotkali ig zbójnicy. To było kajsi w górak, na Luptowie cy kajsi.
– Nieg bedzie pofalony – powiada Pon Jezus i ukłonił się kapelusem.
– Niegze bedzie na wieki wieków. Jamen – pado har-naś zbójecki, herśt. – Ka idziecie?
Kciał Pon Jezus cosi rzec, ale mu świenty Pieter Paweł nie dał, ba pilno gwarzy: Po pytaniu.
Ze to niby po prośbie, wiecie, śli.

Jeśli chcesz zobaczyć więcej przykładów, przejdź do naszego artykułu w całości poświęconemu dialektyzacji w literaturze.

Stylizacja środowiskowa

Stylizacja środowiskowa wprowadza do narracji elementy języka danej grupy środowiskowej (np. więźniowie) społecznej (np. szlachta) czy też zawodowej (np. medycy). To właśnie w ramy stylizacji środowiskowej wpisują się młodzieżowy slang, prosty język chłopów lub nowoczesna korpomowa pracowników biurowców. Stylizacja środowiskowa może się niekiedy mylić z dialektyzacją. Warto jednak pamiętać, że język środowiskowy jest charakterystyczny dla grup społecznych, a nie dla regionów. To jest podstawowa różnica pomiędzy nimi.

Zobacz zastosowanie stylizacji środowiskowej w literaturze na przykładzie Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego:
— Proszę też pani — rzekł szeptem, przystępując do pani Borowiczowej — nic nie wiadomo, kiedy egzamina?
— Nic nie wiem, mój panie. Pan syna oddaje?
— A chciałbym… Czwarty dzień siedzę. Nie wiem już, co robić nawet…
— Śpieszy się panu?
— A i jakże, proszę łaski pani, u mnie propinacja zwłoki nie cierpi. Akcyźny jeździ, a wiadomo, co to akcyźny, jak gospodarza w domu nie masz. Raz człowieka nie masz, drugi raz, to on tam natychmiast zada corny kawy z czytryną!
— Chłopiec do wstępnej klasy?
— Ma się wiedzieć, proszę łaski pani.
— Przygotowany?
— Ha, kto jego wie? Powiedział korepetur, że najpierwsza ranga.

Jeśli chcesz zobaczyć więcej przykładów, przejdź do naszego artykułu w całości poświęconemu stylizacji środowiskowej w literaturze.

Stylizacja humorystyczna

Stylizacja humorystyczna wymaga od autora ogromnej świadomości językowej. Polega na wprowadzeniu do języka tekstu elementów, które mają rozbawić czytelnika. To jednak nie tylko odpowiednie konstrukcje zdań, wyrazy, zwroty czy formy, które wywołują rozbawienie, ale także umiejętne dostosowanie ich do sytuacji. Tutaj nie ma właściwie żadnych ograniczeń – autorzy mogą śmiało przekręcać wyrazy lub celowo używać ich nieprawidłowo dla uzyskania efektu komizmu. Stylizacją humorystyczną będzie też na przykład nieproporcjonalne dobieranie wymyślnych epitetów czy metafor do opisywania przyziemnych zjawisk.
Możemy wyróżnić cztery odmiany stylizacji humorystycznej:

• parodia
• pastisz
• groteska
• trawestacja

Każdy z nich służy nieco innym celom.

Przeczytaj poniższy fragment Ferdydurke Witolda Gombrowicza:
Banalnie zbelfrzony drobię u boku belfra olbrzymiego, który bełkocze jeno: - Cip, cip, kurka... Zasmarkany nosek... Kocham, e, e... Człowieczek, maluś, maluś, e, e, e, cip, cip, cip, cipuchna, Józio, Józio, Józiunio, Józieczek, małe małe, cip, cip, pupcia, pupcia, pcia...

Jeśli chcesz zobaczyć literackie przykłady każdej z odmian stylizacji humorystycznej, przejdź do naszego artykułu w całości poświęconemu temu zagadnieniu.

Stylizacja patetyczna

Stylizacja patetyczna to świadome nadanie utworowi literackiemu podniosłości dzięki zastosowaniu uroczystego, patetycznego języka. Autorzy wykorzystują słowa zarezerwowane do opisywania ważnych wydarzeń, ale także specyficzne szyki zdań, których celem jest podkreślenie wyjątkowości tego, o czym mówią. Niekiedy przy stylizacji patetycznej stosuje się także archaizmy. Czym są dokładnie archaizmy, przeczytasz w naszym artykule w całości poświęconym temu zagadnieniu.

Spójrz na poniższy fragment Ody do młodości Adama Mickiewicza, w którym została zastosowana stylizacja patetyczna i zastanów się, które elementy tekstu sprawiają, że brzmi tak podniośle:
Bez serc, bez ducha, — to szkieletów ludy!
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem
W rajską dziedzinę ułudy:
Kędy zapał tworzy cudy,
Nowości potrząsa kwiatem
I obleka w nadziei złote malowidła!

Jeśli chcesz zobaczyć więcej przykładów, przejdź do naszego artykułu w całości poświęconemu stylizacji patetycznej w literaturze.

Stylizacja biblijna

Stylizacje biblijną można dosyć łatwo znaleźć w tekstach. Charakteryzuje się tym, że korzysta z języka, stylu lub nawet konkretnych fraz czy fragmentów zaczerpniętych z Biblii. Może jednak przybrać postać pośrednią, na przykład przez zastosowanie anegdot, przypowieści lub historii z Pisma Świętego. Ten rodzaj stylizacji stosuje się zwykle w literaturze pouczającej, moralizatorskiej. Charakterystyczną cechą stylizacji biblijnej jest świadoma rezygnacja z wartkiej akcji na rzecz ogólnego problemu lub misji autora.

Przykładem stylizacji biblijnej jest poemat Anhelli Juliusza Słowackiego, prognozujący walkę o niepodległość Polski. Popatrz tylko na jego fragment:
Około więc onego czasu, gdy ziemia zaczyna się od słońca odwracać i zasypia w ciemnościach,
Zawołał Jehowa dwa odwieczne Cherubiny przed tron swój i rzekł: idźcie na równinę Syberyi.
A patrząc w światło boże, zrozumieli Aniołowie, jaka była wola Pana, i zeszli w krainę mglistą, ukrywszy w sobie światłość.

Jeśli chcesz zobaczyć więcej przykładów, przejdź do naszego artykułu w całości poświęconemu stylizacji biblijnej w literaturze.

Stylizacja onomatopeiczna

Chociaż jej nazwa brzmi skomplikowanie, a jej wymówienie może być niezłym treningiem dla Twojego języka, to stylizacja onomatopeiczna jest najprostszym do zapamiętania rodzajem stylizacji językowej.

Polega bowiem na zastosowaniu onomatopej, czyli wyrazów dźwiękonaśladowczych, które… naśladują dźwięki otoczenia, ludzi, zwierząt lub przedmiotów. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na ich temat, zachęcamy do przeczytania naszego artykułu w całości poświęconemu właśnie onomatopei. Wyrazy dźwiękonaśladowcze pozwalają autorom na skuteczniejsze wyrażenie opisywanego zjawiska czy zdarzeń, a także (szczególnie w wierszach) nadają tekstowi odpowiednią rytmikę.

Zobacz poniższy przykład stylizacji onomatopeicznej we fragmencie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:
Tam derkacz wrzasnął z łąki, szukać go daremnie,
Bo on szybuje w trawie jako szczupak w Niemnie;
Tam ozwał się nad głową ranny wiosny dzwonek,
Również głęboko w niebie schowany skowronek;
Ówdzie orzeł szerokim skrzydłem przez obszary
Zaszumiał, strasząc wróble, jak kometa cary;

Jeśli chcesz zobaczyć więcej przykładów, przejdź do naszego artykułu w całości poświęconemu stylizacji onomatopeicznej w literaturze.

Indywidualizacja języka

Indywidualizacja języka jest bardziej skomplikowanym zabiegiem stylizacyjnym. Wymaga on od autora nieco kreatywności i sporej dozy pomysłowości. Polega ona na wymyśleniu sposobu mówienia danej postaci (np. powieści) w taki sposób, aby znacznie wyróżniała się od innych osób ze świata przedstawionego.

Jeśli kojarzysz na przykład sagę o Harrym Potterze, to znasz zapewne postać Hagrida, który posługuje się własnymi powiedzonkami lub wtrąceniami, np. często używanym i wymyślonym w polskiej wersji przez tłumacza słowem – cholibka. Tego typu charakterystyczny sposób mówienia postaci jest właśnie indywidualizacją języka.

Warto jednak pamiętać, że indywidualizacja języka nie musi wcale polegać na tworzeniu nowych słów czy składni. Autorzy mogą bowiem wykorzystywać do jej celu inne stylizacje językowe (dialektyzację, archaizację, stylizację środowiskową i inne) lub dowolnie je ze sobą mieszać.

Ciekawym literackim, być może nieco mniej oczywistym literackim przykładem tego zabiegu jest sposób, w jaki mówi Kali – bohater W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza. Zobacz tylko poniższy fragment:
— Panie — odrzekł chłopak. — Kali domyślać się, co się stało. Dużo, dużo hien i szakali wejść do wąwozu i iść do trupów. Konie przed nimi uciekać, ale hieny ich nie gonić, bo one jeść Gebhra i tamtych innych…
— Być może; ale ty teraz idź, rozsiodłaj konie, zabierz naczynia i worki i przynieś tu. A nie bój się, bo strzelba cię obroni.
— Kali się nie bać — odpowiedział chłopak.

Podsumowując, dzięki stylizacjom językowym tekst literacki staje się dla nas ciekawszy i barwniejszy, a postaci – bardziej wiarygodne. Czyż powieści nie byłyby nudne, gdyby każdy bohater każdej książki mówił poprawną, książkową polszczyzną? Następnym razem, kiedy będziesz pisał na lekcji języka polskiego charakterystykę postaci literackiej, zwróć uwagę na to, jakim językiem się ona posługuje. Być może odkryjesz tam jeden z poznanych dziś rodzajów stylizacji?

  Dowiedz się więcej