klp.plOkres romantyzmu przypadł na czasy zniewolenia narodu polskiego. Epoka ta zainicjowała jednakże nowożytność w naszym kręgu kulturowym. Społeczeństwo przeszło proces przemian, co znajdowało swoje odbicie we wzmacniającym się poczuciu patriotyzmu. Do głosu doszli mieszczanie, ponieważ feudalizm upadł, a ziemianie stracili na znaczeniu. To mieszkańcy miast stali się główną siłą ekonomiczną i kulturową zniewolonego narodu. Polacy poszukiwali własnej tradycji, czegoś, co mieliby tylko dla siebie, co nie byłoby uniwersalne dla wszystkich narodów Europy.
Za wydarzenie, które zapoczątkowało polski romantyzm uważa się publikację Ballad i romansów Adama Mickiewicza, co miało miejsce w 1822 roku. Siedem lat wcześniej, podczas kongresu wiedeńskiego mocarstwa europejskie ustaliły, że z większości ziem Księstwa Warszawskiego powstanie Królestwo Polskie (w personalnej unii z Rosją), popularnie nazywanego Kongresówką. Do Prus trafiła wówczas Wielkopolska, Toruń i Gdańsk, Austrii przyznano obwód tarnowski, a także kopalnię soli w Wieliczce. Kraków ogłoszono wolnym miastem (Rzeczpospolita Krakowska), aczkolwiek pozostawał on pod protektoratem wszystkich trzech zaborców.
Najważniejszymi wydarzeniami historycznymi okresu romantyzmu były powstania niepodległościowe. Dwa wielkie zrywy na zawsze zapisały się w dziejach naszego narodu jako ważne, romantyczne i piękne, lecz przegrane.
Powstanie listopadowe wybuchło w nocy 29 XI 1830 roku. Było ono reakcją na łamanie konstytucji Królestwa przez carat. Rosjanie uznali działalność polskiej opozycji za nielegalną i stanowczo ją zwalczali. W 1820 roku car zawiesił obrady polskiego sejmu, a wobec posłów kazał zastosować areszt domowy.
Wśród młodzieży coraz większą popularność zyskiwały wówczas związki o charakterze samokształceniowym, zajmujące się przede wszystkim dyskusjami na tematy literackie. W Wilnie powstało Towarzystwo Filomatów (należał do niego między innymi Adam Mickiewicz), Towarzystwo Przyjaciół Pożytecznej Zabawy „Promieniści” oraz Zgromadzenie Filaretów. W Warszawie działały wówczas Związek Przyjaciół „Panta Koina” i Związek Wolnych Polaków. Dekret carski z 1822 roku zakazujący organizacji tajnych związków przyczynił się do masowych aresztowań wśród młodzieży.
W 1819 roku major Walerian Łukasiński założył Wolnomularstwo Narodowe, w 1821 roku przekształcone na Towarzystwo Patriotyczne. Była organizacja militarna o charakterze opozycyjnym. Działało ono we wszystkich trzech zaborach, a jej celem było odzyskanie niepodległości i przyłączenie pozostałych ziem polskich do Królestwa Polskiego. Gdy zdelegalizowano towarzystwo w 1828 roku podchorąży Piotr Wysocki rozpoczął swoją działalność spiskową, która miała wywołać powstanie niepodległościowe. Wówczas to w społeczeństwie polskim na sile zyskiwały coraz bardziej uczucia patriotyczne. Spotęgowały je dodatkowo wiadomości z Paryża, gdzie triumfowała rewolucja lipcowa w 1830 roku. W obawie przed tym, że car Mikołaj I będzie chciał posłużyć się polskim wojskiem do stłumienia powstania w Belgii, podchorąży postanowili, że nadszedł czas działania.
Noc listopadowa 29 XI 1830 roku rozpoczęła się atakiem podchorążych na Belweder, gdzie rezydował książę Konstanty. Dzięki poparciu mieszkańców Warszawy powstańcy zdobyli Arsenał. Zryw nie został poparty przez naczelne władze wojskowe i bogatych mieszczan. Doszło nawet do egzekucji na sześciu generałach, którzy odmówili przyłączenia się do powstania. Efektem szturmu podchorążych i Warszawiaków było wycofanie się Rosjan z księciem Konstantym z miasta.
Nazajutrz Rada Administracyjna przystąpiła do rozbrajania powstańców. Rada, która przekształciła się w Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia Adama Czartoryskiego, powierzyła dyktaturę generałowi Chłopickiemu. Trwała ona od 5 do 18 grudnia, kiedy to zwołano obrady sejmu. Uznano na nich powstanie za narodowe, zdetronizowano Mikołaja I, a Michała Radziwiłła powołano na naczelnego wodza. 29 I 1831 roku powołano Rząd Narodowy, na czele którego stanęli Adam Czartoryski i Joachim Lelewel.
Rosjanie nie kazali długo czekać na zdecydowaną reakcję. 5 II 1831 roku wybuchła wojna polsko-rosyjska. Na teren Kongresówki wkroczyła stutysięczna armia ze wschodu. Polska dysponowała siłami zbrojnymi o połowę mniejszymi. Początkowo udawało się jej jednak wygrywać potyczki z dużo silniejszymi Rosjanami. Jednak klęska pod Ostrołęką z 26 V przyczyniła się do utraty wiary w powodzenie walki z silniejszym rywalem. Generał Iwan Paskiewicz, dowodzący armią carską, przekroczył Wisłę na północy Mazowsza i zaatakował Warszawę. Jan Krukowiecki, któremu sejm powierzył stery rządu spacyfikował stolicę i rozpoczął negocjacje z Paskiewiczem. We wrześniu 1831 roku Rosjanie przeprowadzili szturm na Warszawę. Do historii przeszła wówczas heroiczna obrona Woli przez generała Sowińskiego oraz obrona reduty przez Juliana Ordona.
Powstanie listopadowe zakończyło się klęską z wielu przyczyn. Przede wszystkim zbyt wielka była dysproporcja pomiędzy siłami polskimi a carskimi. Poza tym powstanie było nieprzygotowane, źle koordynowane, a kolejni wodzowie nie wierzyli w jego powodzenie i woleli dogadać się z carem. Za inne przyczyny upadku zrywu można uznać fakt, iż nie poproszono o pomoc chłopów, ani mocarstw zachodnich.
Po upadku powstania ziemie polskie opuściło około dziesięć tysięcy osób. Zjawisko to w historii naszego narodu nazywa się Wielką Emigracją. Większość z wyjeżdżających Polaków trafiło do Francji, w dalszej kolejności do Anglii, Hiszpanii, USA i Turcji.
Na obczyźnie powstawały liczne organizacje polityczne. Do najważniejszych z nich zalicza się:
- Komitet Narodowy Polski – założony w grudniu 1831 roku w Paryżu przez Joachima Lelewela. Naczelnym założeniem programowym Komitetu była próba zjednoczenia emigracji i próba zorganizowania kolejnego powstania niepodległościowego na ziemiach polskich. Rok po powstaniu Komitetu władze Paryża nakazały jego członkom opuszczenie stolicy Francji.
- Towarzystwo Demokratyczne Polskie „Mały Manifest” – powstało w 1832 roku w Paryżu. Jego przywódcami byli Tadeusz Krępowiecki, Aleksander Pułaski, Jan Nepomucen Janowski. Głosili oni program rewolucji i równości. Ich założenia były czysto utopijne, dlatego część działaczy odeszła do innych ugrupowań.
- Towarzystwo Demokratyczne Polskie „Duży Manifest” – istniało w latach 1836-1862. Jego założycielami byli Wiktor Hetman i Wojciech Darasz. Głosili oni konieczność walki o niepodległą Polskę w kształcie sprzed rozbiorów o ustroju republiki. Wierzyli, że odzyskanie wolności jest możliwe tylko w porozumieniu z chłopami, a na jego czele musi stanąć świadoma szlachta.
- Gromady Ludu Polskiego – założone przez Stanisława Worcella, Tadeusza Krępowieckiego i Zenona Świętochowskiego działało głównie w Londynie. Postulowali oni odzyskanie niepodległości przez powstanie ludowe, poza tym głosili oni hasła utopijne (równość, zniesienie własności prywatnej itp.).
- „Hotel Lambert” – obóz założony przez księcia Adama Czartoryskiego w Paryżu. Orientacja ta wierzyła, że Polska odzyska niepodległość wtedy, gdy pomiędzy zaborcami wybuchnie spór. Planowali oni, że wolna ojczyzna będzie monarchią konstytucyjną. Opowiedzieli się również za zniesieniem pańszczyzny i stopniowym uwłaszczeniem chłopów. „Hotel Lambert” objął swoim mecenatem wielu polskich artystów będących na emigracji. Obóz ten założył też i prowadził naukową Bibliotekę Polską w Paryżu.
Wielka Emigracja wpłynęła na zmianę podejścia społeczeństwa do sprawy chłopskiej. Stało się ogólnie zaakceptowane to, że bez warstwy ludowej nie uda się odzyskać niepodległości. Poza tym miała ona wielki wpływ na sztukę polską, ponieważ poza granicami kraju tworzyli wówczas między innymi Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, czy Fryderyk Chopin.
Zanim doszło do wybuchu drugiego wielkiego powstania w 1863 roku, na ziemiach polskich miały miejsca inne ważne wydarzenia historyczne. W Galicji wybuchło i upadło powstanie krakowskie (21 II 1846 – 4 III 1846). W 1848 roku w Wielkopolsce na fali Wiosny Ludów wybuchł zryw skierowany przeciwko Prusom, który po początkowych sukces szybko został stłumiony. Wiosna Ludów utwierdziła Polaków w wierze, że niepodległości nie da się odzyskać w sposób zbrojny, dlatego też rozpoczęto wówczas pracę organiczną.
W 1856 roku Rosja poniosła porażkę w wojnie krymskiej z Turcją. Car Mikołaj II, pod wpływem zmian wewnątrz swojego państwa, zezwolił na powrót na ziemie polskie zesłanym emigrantom. Z czasem coraz odważniej zaczęły powracać hasła niepodległościowe i patriotyczne. Nasilały się manifestacje, bojkoty uroczystości i ataki na rosyjskich urzędników.
Wykształciły się wówczas dwie formacje polityczne. „Czerwoni” dążyli do obalenia cara i odzyskania niepodległości. Obóz ten składał się z sieci tajnych organizacji konspiracyjnych. Jego przywódcami byli: Apollo Korzeniowski, Jarosław Dąbrowski, Agaton Giller i Ignacy Chmieleński.
Opozycją do „czerwonych” byli „biali”. Było to stronnictwo złożone głównie z liberałów i konserwatystów. Na jego czele stali: Andrzej Zamoyski, Leopold Kronenberg, Edward Jurgens, Karol Majewski. Odżegnywali się oni od rewolucji, postulując powolne zmiany osiągane dzięki pracy organicznej, które miały doprowadzić do odzyskania niepodległości przez Polskę i osiągnięcia pełnej autonomii.
Car zamierzał uporać się z „czerwonymi”, aby tego dokonać ogłosił brankę, czyli przymusowy nabór do wojska. W ten sposób zamierzał zmusić około 12 tysięcy Polaków do wstąpienia do rosyjskiej armii. Była to bezpośrednia przyczyna wybuchu powstania styczniowego. Rozpoczęło się ono 22 I 1863 roku. „Czerwoni” z Komitetu Centralnego Narodowego ogłosili „Manifest” Tymczasowego Rządu Narodowego. W dokumencie wzywali naród do podjęcia walki. Rosjanie porozumieli się z Prusami w sprawie pomocy w tłumieniu powstania. Po pierwszych walkach do zrywu dołączyli się „biali”. Z rozwojem powstania doszło do sytuacji walki o władzę pomiędzy dwoma obozami. W październiku 1863 roku na czele zrywu stanął Romuald Traugutt, za jego dyktatury doszło do pospolitego ruszenia. W ramach powstania styczniowego stoczono około 1200 walk, z czego większość miała charakter partyzancki. Ostatecznie upadło ono jesienią 1864 roku.
Powstanie styczniowe miało wielkie znaczenie w historii Polski. Był to największy zryw całego narodu. Zginęło w nim około 20 tysięcy Polaków. Przyczyniło się do zakończenia epoki romantycznych zrywów i zapoczątkowało czasy realizacji haseł pozytywistycznych.
Autor: