Opis przyrody w „Panu Tadeuszu”

Przyroda w Panu Tadeuszu stanowi integralną część świata przedstawionego. Mickiewicz już w pierwszych słowach dzieła podkreśla wyjątkowość nadniemeńskiego krajobrazu, który jest dla niego wspomnieniem ojczyzny, przechowywanym w sercu przez wiele lat.

Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną
Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,
Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;
Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,
Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem;
Gdzie bursztynowy świerzop, gryka jak śnieg biała,
Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała,
A wszystko przepasane, jakby wstęgą, miedzą
Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą.

To kraina, w której przyroda jaśnieje mnogością barw, zapachów, odgłosów. Wszystko jest dynamiczne i pełne sił witalnych. Są tam pola malowane złotem pszenicy i srebrem żyta, odcinające się bielą gryki od zielonych i wijących się niczym wstęga łąk. Soplicowo zostaje wtopione w krajobraz, połączone z nim nierozerwalnymi więzami i trudno powiedzieć, czy to natura stanowi element życia ludzi, czy ludzie wkomponowani zostali w przyrodę.

Mistrzowskie operowanie różnorodnymi środkami stylistycznymi przez poetę sprawia, że przyroda ożywa, urasta do rangi drugiego równorzędnego bohatera utworu. Dzięki wspaniale wykreowanej plastyczności opisów, dochodzi do wizualizacji przyrody, jej iście malarskiego przedstawienia. Mnogość opisów to ogromne możliwości dla wyobraźni czytelnika. Przyroda towarzyszy człowiekowi w jego codzienności, wytycza rytm jego życia poprzez pory roku i pory dnia.

Wschody i zachody słońca to wyznacznik czasu dla chłopów, pracujących w majątku Sędziego. Słońce ze swoją wędrówką po nieboskłonie wytycza rytm dnia – ludzie budzą się wraz z jego pojawieniem się i kończą dzień, gdy chyli się ku horyzontowi. Słońce tętni mnogością barw, różniących się w zależności od czasu doby. Rankiem jest złociste, muska delikatnymi promieniami twarze śpiących ludzi, wieczorem staje się czerwone. Słońce to gospodarz dnia. To dzięki promieniom słońca postać Zosi nabiera tajemniczości, delikatności i magii. Słońce ozłaca jej włosy, tworzy idylliczny obraz dziewczyny podobnej do nimfy w oczach Hrabiego.

Nad Soplicowem słońce weszło, i już padło
Na strzechy, i przez szpary w stodołę się wkradło;
I po ciemnozielonym, świeżym, wonnym sianie,
Z którego młodzież sobie zrobiła posłanie,
Rozpływały się złote, migające pręgi
Z otworu czarnej strzechy, jak z warkocza wstęgi;
I słońce usta sennych promykiem poranka
Draźni, jak dziewczę kłosem budzące kochanka.
Już wróble skacząc świerkać zaczęły pod strzechą,
Już trzykroć gęgnął gęsior, a za nim jak echo
Odezwały się chorem kaczki i indyki,
I słychać bydła w pole idącego ryki”.

Przyroda towarzyszy człowiekowi również w jego sferze emocjonalnej. Kiedy w Soplicowie panuje harmonia, a goście spędzają czas na rozrywkach, przyroda emanuje ciepłem, pięknem dnia, spokojem. W chwili, gdy Soplicowo jest zagrożone zajazdem nadciągają chmury i zaczyna padać deszcz, który zamienia się w burzę podczas bitwy z Moskalami. Wiosna i budząca się wraz z nią po zimowym śnie przyroda, zbiega się z powrotem uciekinierów z polskim wojskiem i nadzieją na odzyskanie niepodległości. Wiosenna radość wszystkich stworzeń oraz zjawisk towarzyszy radości ludzi. Przyroda współodczuwa, sama żyje.


Mickiewicz dokonuje uosobienia i antropomorfizacji natury, nadając jej cechy fizyczne, psychologiczne i zachowania właściwe człowiekowi. Słońce idzie po niebie, wzdycha ciepłym powiewem, topole bronią dwór od wiatrów. Liczne epitety, świetnie skonstruowane porównania, przenośnie i animizacje, zastosowane przez twórcę dzieła, tworzą malownicze krajobrazy i świat przepełniony ogromem natury.

Dwa stawy w pobliżu dworu przypominają parę kochanków, których dłońmi są splatające się nurty strumyków, a niedaleko, niczym przyzwoitka, stoi stary młyn. Soplicowo i otoczenie dworu, dzięki takiej stylizacji natury, nabiera cech metafizycznych i baśniowych. To świat wyjęty z rzeczywistości, która jest zakłócana przez wojny, spory i zniszczenia. To świat odrealnionego piękna, owa arkadia, do której ucieka zmęczony życiem na emigracji Mickiewicz. To świat otoczony prastarymi puszczami i matecznikiem, w które wpisane są dawne dzieje Litwy. To miejsce nad którym:

„Słońce już gasło, wieczór był ciepły i cichy,
Okrąg niebios gdzieniegdzie chmurkami zasłany,
U góry błękitnawy, na zachód różany;
Chmurki wróżą pogodę, lekkie i świecące,
Tam jako trzody na murawie śpiące,
Ówdzie nieco drobniejsze, jak stada cyranek.
Na zachód obok na kształt rąbkowych firanek,
Przejrzysty, sfałdowany, po wierzchu perłowy,
Po brzegach pozłacany, w głębi purpurowy,
Jeszcze blaskiem zachodu tlił się i rozżarzał:
Słońce spuściło głowę, obłok zasunęło
I raz ciepłym powiewem westchnąwszy – usnęło.” [Ks. XII, 843-855]

Bo czyż nie potrzeba prawdziwie mistrzowskiego operowania środkami stylistycznymi i słowem, by oddać całą gamę barw paru minut, w ciągu których słońce chowa się za horyzontem? I chociaż opisy przyrody spowalniają akcję, to czymże byłby Pan Tadeusz bez monumentalnego obrazowania natury i jej piękna.

  Dowiedz się więcej