klp.plAkcja utworu rozgrywa się na Litwie w szlacheckim majątku Sędziego, zwanym Soplicowem. Według topografii Soplicowo mieściło się kilkadziesiąt kilometrów na południe od powiatowego miasta, Nowogródka. Tak przynajmniej wynika z pierwszych ksiąg dzieła. Z kolei księga XI wskazuje, że Soplicowo mieściło się przy trakcie wiodącym na północny – wschód. Tamtędy właśnie w 1812 roku przeszły oddziały legionów polskich pod dowództwem generała Dąbrowskiego, który jako postać zostaje wprowadzony do dwóch ostatnich ksiąg.
Miejscem akcji jest ograniczona przestrzeń. W jej centrum znajduje się dwór Soplicowo. Niedaleko jest stary zamek Horeszków, w którym odbywają się uczty, karczma Jankiela, w której ksiądz Robak rozmawia ze szlachtą oraz Dobrzyn – miejsce zamieszkania szlachty zaściankowej. Z treści utworu wiadomo, że w okolicy Soplicowa jest młyn, dwa stawy, kaplica i prastary matecznik. Całość jest otoczona lasami i borami, polami i łąkami.
Czas akcji podany jest już w tytule dzieła: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 – 1812. Czas akcji można określić precyzyjnie. W Księgach od I do X wszystkie wydarzenia rozgrywają się w ciągu pięciu dni. Od piątkowego popołudnia, kiedy do domu wraca Tadeusz, do wtorkowej nocy, podczas której umiera Jacek Soplica. Takie ścisłe określenie ram czasowych jest możliwe dzięki temu, że w niedzielę po mszy odbywają się łowy na niedźwiedzia. W ten sposób można określić kolejność zdarzeń przypadających na poszczególne dni:
a) piątek: przyjazd Tadeusza, wieczerza,
b) sobota: polowanie i grzybobranie,
c) niedziela: polowanie na niedźwiedzia,
d) poniedziałek: najazd na Soplicowo i bitwa z Moskalami,
e) wtorek: spowiedź Jacka Soplicy, wyjazd części szlachty, w tym także Tadeusza.
Można także ustalić porę roku. Jest to przełom lata i wczesnej jesieni – w majątku Soplicy odbywają się żniwa, a w lesie trwa wysyp grzybów. W określeniu czasu ważnym wyznacznikiem jest przyroda. Wszystko toczy się w rytmie pór roku oraz wschodów i zachodów słońca.
Akcja dwóch ostatnich ksiąg przenosi się do roku 1812 i obejmuje jeden wiosenny dzień, nazywany w kościele katolickim Dniem Najświętszej Panny Kwietnej. Jest to czas właściwy, będący bezpośrednim tłem wydarzeń. Jednak dzięki wspomnieniom i wzmiankom o minionych wydarzeniach, mamy do czynienia z czasem fabuły.
Fabuła Pana Tadeusza dzięki retrospekcjom przenosi czytelnika ponad dwadzieścia lat wcześniej. Tamte wydarzenia to historia miłości Jacka Soplicy do Ewy Stolnikówny. Później ogłoszona zostaje Konstytucja III Maja, której sprzyja Stolnik i chce zorganizować powstanie. Następnie dowiadujemy się o Targowicy, dzięki której Soplica zyskuje część dóbr po Horeszce. Ewa Horeszkówna wraz z mężem zostaje zesłana na Sybir, umiera i osieroca Zosię.
Autor: 