Archaizacja – opowiem Ci bajkę o szlachcicu…

Czytasz czasem książki, których akcja dzieje się w dawnych czasach? Opowieści o rycerzach, królach i księżniczkach? Czy zwróciłeś uwagę na język, jakim posługują się twórcy takich powieści – nawet jeśli zostały napisane współcześnie? Autorzy tekstów literackich, którzy umieszczają opisywane wydarzenia w czasach minionych, nierzadko używają słów czy sformułowań nie do końca zrozumiałych dla nas dzisiaj (a czasem nawet dosyć zabawnych). Wszystkie te sformułowania to elementy stylizacji językowej, jaką jest archaizacja. Dziś dowiesz się, czym jest archaizacja języka i jak rozpoznać ją w tekstach literackich.

Co to jest archaizacja?

Archaizacja jest jedną z wielu stylizacji językowych: tuż obok dialektyzacji, stylizacji humorystycznej, stylizacji środowiskowej czy stylizacji patetycznej.



Jeśli więc wiesz, że archaizacja jest rodzajem stylizacji językowej, łatwo możesz domyślić się, czym będzie się cechowała. Archaizacja języka polega na wybraniu i zastosowaniu w tekście zwrotów, słów, związków frazeologicznych, końcówek fleksyjnych czy konstrukcji gramatycznych i składniowych, które były charakterystyczne dla danej epoki czasów minionych.
Takie nietypowe dla współczesnych czasów elementy tekstu nazywamy z kolei archaizmami. Najczęściej stosuje się je w dialogach, listach lub monologach postaci, przedstawionych w utworach. Znacznie rzadziej wprowadza się je do wypowiedzi narratora czy odautorskich komentarzy. Źródeł, w których współcześni autorzy mogą szukać archaizmów, jest wiele. Przede wszystkim są nimi utwory, które faktycznie powstały w opisywanych czasach i to nimi przede wszystkim inspirują się dzisiaj pisarze.

Czemu służy archaizacja języka?

Czy archaizacja języka jest w ogóle potrzebna? Przecież dużo wygodniej czyta się teksty, które są dla nas w pełni zrozumiane. Kto lubi domyślać się, co autor miał na myśli? I tak i nie – umiejętne wykorzystanie archaizacji jest w stanie bardzo ubogacić tekst; nierzadko dużo lepiej niż nawet najbardziej wartka akcja. Podstawowym zastosowaniem archaizacji języka jest nadanie opowieści realizmu.
Wyobraź sobie taką sytuację: czytasz opowieść o polskich szlachcicach z XVII wieku, a autor co jakiś czas wtrąca elementy współczesnego języka. Gospoda staje się mlecznym barem, a bal - dyskoteką. Brzmi wręcz komicznie, prawda? Przed takim dylematem stanął Henryk Sienkiewicz w latach 80. XIX wieku, kiedy pisał swoją Trylogię. Co prawda wtedy również nie było jeszcze dyskotek czy nocnych klubów, ale wciąż naturalny język jego czytelników różnił się od tego, jakim posługiwali się Polacy 200 lat wcześniej (a to oni byli bohaterami jego powieści).

Kreując świat przedstawiony w Ogniem i mieczem Sienkiewicz musiał zastanawiać się nie tylko nad tym, jak prawidłowo opisać społeczno-polityczno-kulturowe tło dla swoich wydarzeń, ale także, jakiego użyć w tym celu języka. Chciał, żeby jego opowieść mogła przenieść czytelników wstecz – aby byli w stanie uwierzyć w to, że polska szlachta naprawdę mogła porozumiewać w taki sposób. Spójrz tylko na poniższy cytat z powieści Ogniem i mieczem:

Oj, będą się te śliczne oczka śmiały na waćpana conspectus? Oj, będzieże się to liczko płonić? A już to powiem waści, że i mnie do niej tęskno, bo ją jako ociec miłuję.

Dzięki celowej stylizacji języka cała wyżej przytoczona wypowiedź postaci wydaje się nam dużo bardziej autentyczna. Jednocześnie pozwala czytelnikom lepiej poznać i zrozumieć czasy, w których dzieje się akcja, a sami bohaterowie stali się bardziej barwni.

Inspiracje czy wierne kopie?

Co ważne, autorzy, stosujący archaizację, nie wykorzystują wszystkich znanych im elementów dawnego języka. Wybierają jedynie te najbardziej powszechne i znane – takie, które odbiorcy będą mogli od razu wyłapać, a także zrozumieć np. z kontekstu (albo przynajmniej częściowo zrozumieć). Wróćmy na chwilę do naszego Sienkiewicza, który sam w liście do swojego przyjaciela M. Godlewskiego pisał, że jego zadaniem jest „odtworzenie sfery pojęć właściwej współczesnym ludziom”. Co to znaczy? To znaczy, że w archaizacji języka nie chodzi wcale o pisanie w stu procentach językiem dawnym. Nawet Sienkiewicz nie pisał swoich powieści siedemnastowieczną polszczyzną! Jego język był współczesny – archaizmy były jedynie elementami, podkreślającymi realność tamtych czasów. Zobacz kilka przykładów archaizacji występujących w Potopie:

• Harmaty – archaizm fonetyczny.
• Waćpan – archaizm znaczeniowy.
• Jeślić się co we mnie – archaizm składniowy.
• Rotmistrz – wyraz zapożyczony z języka żołnierskiego.

Jak więc sam widzisz, archaizację możemy określić mianem pewnego rodzaju „zabawy” z językiem, jakiej dokonują autorzy literatury, stylizowanej na dawne czasy. Wykonana dobrze będzie podkreślała pewne cechy utworu oraz epoki, w której dzieje się akcja. To, ile archaizmów wykorzysta autor, zależy – jak zresztą powiedział sam Sienkiewicz – od jego intuicji. Podobnie zresztą jak to, czy Ty jako czytelnik owe archaizmy zrozumiesz.

  Dowiedz się więcej