Czym jest aluzja literacka?

Autorzy mogą dokonywać tego w różny sposób: poprzez bezpośrednie cytowanie, „pożyczanie” bohaterów, nawiązywanie do tytułów czy polemizowanie z nimi.

Warunki skutecznej aluzji literackiej:

• Aluzja musi być jasne, czytelna i zrozumiała dla odbiorcy;
• Odbiorca musi mieć wiedzę, która powinna mu pomóc zidentyfikować wprowadzone odniesienie;
• Aluzja najczęściej jest subtelnym, delikatnym nawiązaniem – autor nie może jej łopatologicznie tłumaczyć.

Kiedy autor spełni te warunki, jego aluzja będzie dawała odbiorcom (oczywiście tym, którzy ją wychwycą) dodatkową przyjemność z odbioru tekstu. Zauważ, że sam zapewne lubisz dopatrywać się dodatkowych warstw znaczeniowych w piosenkach czy filmach, nawiązań do innych utworów czy produkcji. Dokładnie tak samo jest w przypadku aluzji literackiej. Zwróć jednak uwagę, że nawet w świecie muzyki takie nawiązywanie do innych twórców czy dzieł może przyjąć bardzo różnorodne formy. Jednym razem muzyk dosłownie zacytuje fragment piosenki, innym razem ją sparafrazuje, a jeszcze innym podchwyci jedynie poruszany temat. Aluzje literackie również możemy podzielić na kilka rodzajów.

Pierwszym i podstawowym podziałem, jakiego językoznawcy dokonali w obrębie aluzji literackiej, jest podział na sposób, w jaki autor nawiązał do innego tekstu. Wyróżniamy, wobec tego:

• Aluzję bezpośrednią – nawiązanie jednoznaczne, wyraźne i niebudzące żadnych wątpliwości;
• Aluzję pośrednią – nawiązanie subtelne, za pomocą delikatnego zasygnalizowania.

Żeby nie było za łatwo, obydwa rodzaje dzielą się na poszczególne typy. Omówmy krótko każdy z nich.

Aluzja bezpośrednia

Rodzaje aluzji bezpośredniej:

• kontynuacja fabuły cudzego utworu;
• trawestacja (zmiana stylu, np. na satyrę) cudzego utworu;
• inspiracja polemiczną;
• charakteryzowanie postaci poprzez książki, które czyta;
• przejęcie cudzej postaci literackiej;
• parafraza w tytule fragmentu cudzego tekstu lub tytułu;
• porównanie i peryfraza;
• cytat.

Wiemy, że część z tych nazw może Cię przerażać, więc omówmy je na spokojnie na przykładach z literatury.

Kontynuacja cudzego utworu

Jak sama nazwa wskazuje, kontynuacja cudzego utworu… kontynuuje fabułę cudzego utworu w zupełnie nowym tekście. Jest, wobec tego jednym z najbardziej wyrazistych typów aluzji literackiej, z jakim możesz się zetknąć w literaturze. Niech za przykład posłuży nam poemat Wacław Juliusza Słowackiego, który jest kontynuacją Marii Antoniego Malczewskiego. Skąd to wiemy? Dlatego że sam Słowacki we wstępie do poematu pisze:
Są przedmioty, których by się pióro poety tknąć nie powinno; takim zapewne jest śmierć Wacława, którego nam Antoni Malczewski tak cudownymi kolorami w poemacie Maria odmalował. Jakiś jednak mimowolny pociąg, chciałbym go nazwać natchnieniem, zmusił mnie do napisania następnego poematu; a od prawdziwych nie odstępując podań, starałem się ile możności zidealizować rzecz pełną czarnych mętów i okropności.

Trawestacja

Trawestacja to zabieg, polegający na celowej i świadomej zmianie stylu oryginalnego utworu z podniosłego na niski lub odwrotnie – z zachowaniem jego kompozycji oraz tematyki. Może ona dotyczyć zarówno całego tekstu, jak i jego wybranych fragmentów. Jest odmianą parodii, więc trawestację bardzo często spotykamy w satyrze, kiedy to oryginalnie podniosłe, patetyczne teksty nabierają żartobliwego tonu. Nierzadko też z prostym, wręcz wulgarnym językiem. Przykład?

Oto utwór Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego Lilie albo kwiatki prohibicyjne:

"Sensacja niesłychana:
pani zdradziła pana.
I zostały na biurku
te słowa: - Drogi Jurku,
przebacz. Jadę przez Kielce.
Fatum. Zupa w butelce."

Utwór jest trawestacją ballady Adama Mickiewicza zatytułowanej Lilije:

Zbrodnia to niesłychana,
Pani zabija pana;
Zabiwszy grzebie w gaju,
Na łączce przy ruczaju,
Grób liliją zasiewa,
Zasiewając tak śpiewa:
„Rośnij kwiecie wysoko,
Jak pan leży głęboko;
Jak pan leży głęboko,
Tak ty rośnij wysoko”.

Inspiracja polemiczna

Inspiracja polemiczna polega na swego rodzaju „dyskusji” z utworem, do którego autor nawiązuje. Twórca w ten sposób głosi tezy sprzeczne z tezami, zawartymi w oryginalnym tekście, a także popiera własne zdanie argumentami. Świetnym przykładem inspiracji polemicznej jest Odpowiedź na Psalmy przyszłości (do autora trzech Psalmów) napisana przez Juliusza Słowackiego i wydana bezimiennie. Poemat Słowackiego ma bowiem polemiczny charakter wobec poglądów Zygmunta Krasińskiego, które zawarł w swoich pięciu Psalmach przyszłości. Zobacz fragment utworu:

Podług ciebie, mój szlachcicu,
Cnotą naszą — znieść niewolę.
Ty przemieniasz ziemską dolę
W żywot ducha na księżycu;
Lud, Czyn, Naród
Głosem dziecka wołasz: Czynu!
Czynu — czynu naród czeka!
Lecz ty wiesz, bez ducha gminu
Jaka słaba pierś człowieka…
A ty, który budzisz czyn,
Gdy spojrzałeś w ludu oczy,
Rzekłeś, że z nich rzeź wyskoczy!!
A kto inny jest — niż gmin? 

Charakteryzowanie postaci poprzez jej lektury

To bardzo barwny sposób wykorzystania aluzji literackiej, który można spotkać w naprawdę wielu utworach – szczególnie tych współczesnych. Jeśli od dzisiaj będziesz czytał książki, postaraj się zwrócić uwagę na to, co czytają ich bohaterowie. Tytuły, po które sięga bohater, są bowiem cennym źródłem informacji o nim samym. Jednym z bardziej współczesnych przykładów jest główna bohaterka sagi młodzieżowej Zmierzch, która czyta Romea i Julię Szekspira. Bystry czytelnik może wywnioskować, że bohaterka wierzy w romantyczną miłość, silniejszą od wszelkich przeciwności. Takie wychwytywanie smaczków w powieściach to całkiem wciągająca zabawa.

Przejęcie cudzej postaci

To jeden z bardziej kontrowersyjnych rodzajów aluzji literackiej. Autorzy muszą bowiem uważać, aby nie zostać posądzonym o plagiat – w końcu postaci są nierzadko trzonem całej historii. Przejęcie lub zapożyczenie cudzej postaci nie musi się jednak odbywać w sposób dosłowny. Zapożyczona postać powinna być jedynie swego rodzaju symbolem: może przejąć na przykład jedynie imię, charakter czy sytuację.

Jednym z takich subtelnych przykładów może być utwór Ballady i romanse Władysława Broniewskiego, który właśnie za pomocą postaci nawiązuje do wiersza Romantyczność A. Mickiewicza. W obu tekstach pojawia się niemal ta sama bohaterka (u Mickiewicza przedstawiona jako Karusia, u Broniewskiego jest to z kolei Ryfka), która jest uważana za szaloną i która myśli, że utracona bliska jej osoba, wciąż przy niej jest.

Parafraza fragmentu lub tytułu w tytule nowego dzieła

Parafraza fragmentu lub całego tytułu w tytule innego dzieła to dosyć jasna aluzja i najczęściej nie budzi niczyich wątpliwości. Najbardziej oczywistym przykładem jest Nie-Boska komedia Ignacego Krasickiego, która jest nawiązaniem do Boskiej Komedii Dantego.

Porównania i peryfrazy

Tego rodzaju aluzje literackie wymagają ogromnej świadomości literackiej zarówno autora, jak i jego czytelników. Porównania i peryfrazy dotyczą zazwyczaj szczegółów wybranego tekstu – muszą być one jednak na tyle istotne lub symboliczne, aby odbiorcy byli w stanie je wyłapać i zrozumieć. Jednym z przykładów zastosowania tego rodzaju aluzji literackiej jest na przykład plama na czole Balladyny (z dramatu Balladyna Juliusza Słowackiego), będąca nawiązaniem do plam krwi, których nie mogła zmyć Lady Makbet (z Makbeta Williama Szekspira).

Cytat

Cytat to jeden z najprostszych do wychwycenia i najbardziej oczywistych rodzajów aluzji literackiej. Autorzy bardzo często korzystają w swoich utworach, cytując dzieła klasyczne, jak na przykład Być albo nie być z Hamleta Szekspira.
Czesław Miłosz w swoim Traktacie poetyckim cytuje wielu autorów, między innymi fragment Pastorałek Tytusa Czyżewskiego:

Ho la o la
pastyrze łode pola
du dy u dy
pastyrze łody budy
idźcie do stayenki
do świentéj Panienki
i Grzegorz karbowy
pisarz prowentowy

Aluzja pośrednia

Poza tą bardziej oczywistą aluzją bezpośrednią, mamy jeszcze jeden rodzaj aluzji – aluzję pośrednią.

Aluzja pośrednia:

• reminiscencja (wspomnienie) podświadoma;
• reminiscencja świadoma o charakterze aluzji;
• reminiscencja podświadoma bez intencji aluzyjnej.

Jak sam możesz zauważyć po nazwach rodzajów aluzji pośredniej, istnieją sytuacje, w których aluzja może odbyć się bez wiedzy samego autora. Tym zagadnieniem zajmuje się już jednak psychologia twórczości. Temat aluzji pośrednich jest bardzo złożony i nie będziemy omawiać go w tym opracowaniu. Najważniejsze jest, abyś znał, rozumiał oraz potrafił rozpoznawać podstawowe, bezpośrednie rodzaje aluzji literackiej.

  Dowiedz się więcej