klp.plSwoje najważniejsze traktaty napisał jeszcze w Jenie. Zalicza się do nich: Grundlage der gesammten Wissenschaftslehre (1796), System der Sittenlehre (1798), Bestimmung des Menschen (1800) i Der geschlossene Handelsstaat (1800).
Fichte miał inne niż ówcześni mu myśliciele spojrzenie na filozofię. Domagał się, by ujęła ona całą wiedzę w zwarty system oparty na jednej, uniwersalnej, zasadzie. Poszukiwał odpowiedzi nie tylko na pytanie o to, co jest, ale i o oto, jak być powinno. Żeby to osiągnąć musiał odrzucić nauki Kanta i powrócić do dawnej metody dedukcji. Jak pisze Władysław Tatarkiewicz:
Ta metoda Fichtego zaważyła na charakterze jego filozofii; wytworzyła przepaść między filozofią a doświadczeniem i z drogi, na którą Kant próbował skierować filozofię, sprowadziła ją na tory spekulacji. Za punkt wyjścia swojego systemu filozoficznego Fichte uznał epistemologię, czyli teorię poznania. Jak każdy myśliciel zabrał głos w odwiecznym sporze dotyczącym tego, co jest pierwotne, idea czy byt. Fichte opowiedział się za tym, że to myśl, czyli idea, była pierwsza.
Jaźń, czyli myśl, jest podstawą stworzonej przez niego filozofii wolności. Według Fichtego każdy, kto czuje się wolnym jest idealistą, zaś wszyscy bierni to realiści. Uważał on, że gdzie istnieje rzeczywistość, musiał przedtem istnieć czyn, który ją wytworzył. Więc nie realny świat był pierwszą postacią bytu, lecz czyn, którego świat jest wytworem. To twierdzenie było na ówczesne czasy bardzo przewrotne. Zwykle zakładano bowiem, że to działanie jest pochodne wobec substancji (bytu). Fichte twierdził odwrotnie, iż to substancja jest efektem czynu, czyli działania. Taką wizję świata nazywa się aktywistyczną.
Bardzo ważnym zagadnieniem w filozofii Fichtego jest ideał. Uważał on, że świat realny powstał jako wynik dążenia do ideału. Sam ideał nie wyrastał z rzeczywistości, to rzeczywistość wyrastała z ideału, czyli niedoścignionego wzorca. Odrzucał on empiryczny sposób poznania świata, ponieważ był przekonany, że aby poznać rzeczywistość należy zbadać ideał, z którego ona wyrosła, a metodami empirycznymi nie można tego zrobić.
Za czynny składnik świata uważał ludzką jaźń. Była ona według niego podstawą, pierwotnym składnikiem, absolutnym, twórczym początkiem bytu. Fichte utrzymywał, że nasza jaźń nie tylko poznaje same rzeczy, ale je tworzy.
W praktyce Fichte postulował wolność jako nakaz moralny każdego człowieka. Uważał ją za naczelne prawo moralne. W odróżnieniu od wszystkich dotychczasowych etyków Fichte uważał, że każdy ludzki czyn jest dobry. Natomiast za złą uważał bierność, czyli unikanie jakichkolwiek czynów przez ludzi. Dla Fichtego czyn był ucieleśnieniem wolności. Bardzo ważne jest, aby zrozumieć, że specyficznie pojmował on pojęcie czynu. Uważał bowiem, że postępowanie wyznaczone przez warunki i pobudki zewnętrzne jest bierne i zależne, pozbawione wolności; nie było ono dla Fichtego dziełem jaźni – czynem.
Chciał, aby zapamiętano go jako myśliciela głoszącego filozofię wolności i aktywności. W oparciu o swoje poglądy stworzył ponadto program polityczny nazywany „systemem państwa zamkniętego”. Najbardziej zaskakujące w nim jest to, że został oparty przede wszystkim na przesłankach gospodarczych. Za najważniejsze uznawał zabezpieczenie przez państwo pracy, dochodów i własności obywatelom. Ponadto powinno ono kontrolować przemysł i handel. Żeby najlepiej spełniać swoje zadania państwo powinno być zamknięte na wszelkie stosunki z innymi państwami. Fichte uważał, że impulsy z zagranicy mogą zakłócić równowagę wewnętrzną państwa. Odcięcie od świata miało dla niego wyłącznie pozytywne aspekty: zabezpieczenie przed obcymi wpływami, utrwalenie charakteru narodu, zapewnienie pomyślności obywateli. Jego program spodobał się narodowym socjalistom i postanowili oni wprowadzić go w życie – wiadomo z jakim skutkiem.
Tatarkiewicz podsumowuje dokonania niemieckiego filozofa:
Fichte oddziałał tylko w swojej ojczyźnie, ale dla niej był myślicielem przełomowym, który filozofię przerzucił od krytycyzmu do idealistycznej metafizyki. Schelling i Hegel poszli jego torem. (…) Oddziałał też politycznie. Przyczynił się do rozbudzenia nacjonalizmu niemieckiego. A w sto lat później narodowy socjalizm stosował w praktyce jego ideę „zamkniętego państwa” i widział w Fichtem jednego ze swych ideowych prekursorów.
Autor: