klp.plEpoka przypadająca na okres od końca drugiej połowy XVI wieku do wieku XVIII, wywodziła się z załamania ideałów renesansowych. Główną cechą baroku był powrót do wartości duchowych, religijnych, ale już nie wyłącznie katolickich. W tym czasie z Kościoła wyłoniły się nowe niezależne nurty wyznaniowe i myślowe, takie jak luteranizm, kalwinizm czy arianizm. Pojawienie się nowych możliwości wyboru dróg do zbawienia wzbudzały w ludziach poczucie zagrożenia, które było potęgowane przez artystów.
Już w XVI wieku, kiedy w wielu krajach Europy panował renesans, zaczęły budzić się do życia nowe tendencje w filozofii, sztuce i literaturze. Renesansowe poczucie swobody osobowości, zwrócenie uwagi na rozwój indywiduów oraz całych narodów – zaczęły wyczerpywać się. Wolnościowy prąd Odrodzenia tracił na sile, coraz mniej wpływał na kształt życia jednostki i zbiorowości. We Włoszech pierwsze sygnały „nowego” nastąpiły u schyłku XVI wieku, po czasach Michała Anioła. We Francji zwrot ów sytuuje się w tym samym czasie – tu epokę Renesansu zamykał Ronsard. W Niemczech, gdzie Odrodzenie utożsamia się z humanizmem i reformacją Lutra, bardzo szybko zrezygnowano z ideałów Renesansu (od 1516 r.).
Barok, jak później nazwano cały szereg tych procesów, rozwinął się w wieku XVII i w niektórych krajach (m.in. w Polsce) trwał jeszcze w pierwszej połowie XVIII stulecia. Przez wiele lat uważano ten okres za dziwaczny wyłom w europejskim humanizmie, za deformację sztuki, która – przed barokiem i po nim – była oparta na klasycznych normach estetycznych i moralnych. Jednak nowe odczytania dzieł barokowych – zarówno pisanych, jak też malowanych, rzeźbionych czy wybudowanych – dały inny obraz epoki.
Przede wszystkim należy zauważyć, że pozostałości baroku są w równym stopniu co spuścizna humanizmu renesansowego żywe do dziś. Współczesna myśl europejska opiera się nie tylko na postawieniu człowieka i jego spraw na pierwszym miejscu. Wyraźny jest nadal kult wyobraźni, który zawdzięczamy właśnie barokowi. Sam wiek XVII ściśle łączy się z poprzedzającym go renesansem i z następującym po nim oświeceniem. Z drugiej strony jest epoką oryginalną wśród okresów zwróconych ku ideałom Starożytności. Jest czasem odmiennym zarówno pod względem sztuki, jak i filozofii.
Barok kryje w sobie przede wszystkim różnorodność. Okres między schyłkiem Renesansu a Encyklopedystami pełen jest kontrastów, wojen, konfliktów społecznych, a jednocześnie stanowi okres rozwoju kultury angielskiej, hiszpańskiej, holenderskiej, francuskiej.
Okres baroku to najwspanialszy czas w historii Rzeczypospolitej, która wówczas była jednym z największych mocarstw Europy. To czas ekspansji terytorialnej państwa na wschód, co wiązało się także ze znacznym przyrostem liczby ludności. Jednocześnie Polska stawała się największym państwem chrześcijańskim w tej części świata, a ze względu na swoje położenie pełniła funkcję swoistej tarczy, która miała uchronić Europę przed najazdem Turków. Rosnąca pozycja międzynarodowa nie oznaczała wcale, że wewnątrz państwa dzieje się dobrze. Na sile przybierał bowiem konflikt pomiędzy wciąż bogacącą się szlachtą, a wyzyskiwanymi przez nią chłopami. Doprowadziło to do wielu nieprzyjemnych starć, zwłaszcza na rubieżach wschodnich Rzeczypospolitej. Wybuch powstania Chmielnickiego oznaczał rozpoczęcie procesu, którego zwieńczeniem okazał się upadek królestwa. Konflikty wewnętrzne narastały nie tylko pomiędzy szlachcicami a chłopami, ale również pomiędzy tymi pierwszymi a magnaterią.
W okresie baroku wykształciły się dwa główne wzorce kultury. Pierwszy z nich określany był jako dworski. Nurt ten rozwijał się na pięknych dworach, często powiązanych ze swoimi odpowiednikami na zachodzie Europy. W pałacach promowano wzorce popularne zagranicą. Europejski styl, moda, kultura, nauka, sztuka, a nawet jedzenie stanowiły podstawę przekazu płynącego z małych dworków i wielkich dworów. Za najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu uchodzili Daniel Naborowski i Jan Andrzej Morsztyn. Drugim popularnym w baroku nurtem kulturowym był nurt ziemiański. Wychwalał on pod niebiosa wiejską swojskość, a także wszelkie wartości życia na prowincji. Nurt ten wywodził się jeszcze z renesansu. Do grona wybitnych reprezentantów tego nurtu zalicza się Wacława Potockiego, Jana Chryzostoma Paska, a także Jana Andrzeja Morsztyna. Obecność tego ostatniego wśród przedstawicieli obydwu nurtów świadczy o tym, iż nie stanowiły one wobec siebie przeciwieństw, ale przenikały się wzajemnie.
Większości z nas polski barok kojarzy się ze zjawiskiem sarmatyzmu. Faktycznie był to czas, kiedy kultura szlachecka zdominowała wszystkie pozostałe w Rzeczypospolitej. Sarmatyzm charakteryzował się wyznawaniem kultu przeszłości, podkreślaniem przywiązania do tradycji, przekonaniem o doskonałości ustroju obowiązującego w Polsce, ale z drugiej strony oznaczał także zacofanie. Z czasem sarmatyzm doprowadził do tego, że szlachcice stali się warstwą zwyczajnie głupią, działającą na własną rękę, ksenofobiczną, pozornie religijną, pojmującą tradycjonalizm w najgorszy możliwy sposób, czyli mechaniczne powtarzanie obrzędów, pozbawione jakiejkolwiek refleksji.
Wielkie znaczenie dla kształtowania się specyfiki baroku miało zjawisko określane jako kontrreformacja, powstałe w kościele katolickim jako reakcja wobec, śmiertelnie groźnej dla tego środowiska, reformacji. Ruch ten został powołany do życia przez sobór trydencki. Jego zadaniem miało być zatrzymanie wiernych w Kościele, a także wyznaczenia nowych kierunków rozwoju dla katolicyzmu. Zawarcie paktu pomiędzy państwem a Watykanem oznaczało powrót do praktyk i tradycji znanych jeszcze z czasów średniowiecza, czyli epoki najbardziej związanej z katolicyzmem. Kościół ponownie stał się najważniejszym ośrodkiem kulturalnym. Głównymi motywami dzieł literackich, ale także plastycznych stały się wówczas żywoty świętych lub sceny biblijne. Z czasem doszło nawet do tego, że Kościół wprowadził cenzurę, aby nie dopuścić do rozwoju sztuki świeckiej.
Watykan z całych sił starał się oddziaływać na swoich wiernych. Czynił to głównie za pomocą nowych świątyń, które swoim ogromem i przepychem wzbudzały w człowieku poczucie przekonania o boskiej świetności. Kościoły barokowe stanowiły połączenie takich dziedzin sztuki jak malarstwo, rzeźba i oczywiście architektura. Ponadto prawdziwej teatralizacji uległo samo nabożeństwo, co miało zatrzymać wiernych.
Czas baroku oznaczał także narodziny opery. Pierwsze teatry nowego typu, w których wystawiano dramaty śpiewane, powstawały we Włoszech. Szybko zaczęły się one pojawiać w innych państwach, również w Polsce. Opera stanowiła doskonałe ucieleśnienie barokowych ideałów. Umożliwiała ona połączenie przepychu, muzyki, gry aktorskiej, śpiewu, a także orientalnych elementów dekoracyjnych.
OPRACOWANIA OGÓLNE
1. Alojzy Sajkowski, Barok, wyd. II, seria Biblioteka „Polonisty” pod red. B. Farona, WSiP, Warszawa 1987
2. Czesław Hernas, Literatura baroku, seria Dzieje Literatury Polskiej pod red. J. Ziomka, PWN, Warszawa 1987
3. Czesław Hernas, Barok, seria Historia Literatury Polskiej pod red. K. Wyki, PWN, Warszawa 1976
4. Literatura polska. Sztuka, muzyka, teatr, edukacja. Barok, pod red. M. Szulc, Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2005.
5. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, pod red. J. Krzyżanowskiego, PWN, Warszawa 1984.
6. Wybrane zagadnienia z literatury, część IV Barok. Inspiracje barokowe w literaturze, pod red. A. Krawczyk i M. J. Kowalczyk, seria Biblioteka Maturzysty, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 1996
7. Roman Pollak, Od Renesansu do Baroku, PWN, Warszawa 1969
8. Janusz Pelc, Barok – epoka przeciwieństw, Czytelnik, Warszawa 1993
9. Anthony Kenny, Krótka historia filozofii zachodniej, przeł. W. J. Popowski i E. Bryll, Prószyński i S-ka, Warszawa 1998.
OPRACOWANIA POSZCZEGÓLNYCH UTWORÓW
1. Alicja Badowska, Wprowadzenie, [w:] Listy do Marysieńki, Siedmioróg, Wrocław 1997.
2. Roman Pollak, Samuel Twardowski i jego „Nadobna Paskwalina”, w: tegoż, Od renesansu do baroku, PWN, Warszawa 1969.
3. Paweł Stępień, Cykl jako droga do nieśmiertelności. O „Roksolankach” Szymona Zimorowica, [w:] Od Kochanowskiego do Mickiewicza. Szkice o polskim cyklu poetyckim, pod. red. B. Kuczery-Chachulskiej, Wyd. IBL PAN, Warszawa 2004.
4. Ludwika Ślękowa, Wstęp, [w:] Sz. Zimorowic, Roksolanki, wyd. II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.
Już w XVI wieku, kiedy w wielu krajach Europy panował renesans, zaczęły budzić się do życia nowe tendencje w filozofii, sztuce i literaturze. Renesansowe poczucie swobody osobowości, zwrócenie uwagi na rozwój indywiduów oraz całych narodów – zaczęły wyczerpywać się. Wolnościowy prąd Odrodzenia tracił na sile, coraz mniej wpływał na kształt życia jednostki i zbiorowości. We Włoszech pierwsze sygnały „nowego” nastąpiły u schyłku XVI wieku, po czasach Michała Anioła. We Francji zwrot ów sytuuje się w tym samym czasie – tu epokę Renesansu zamykał Ronsard. W Niemczech, gdzie Odrodzenie utożsamia się z humanizmem i reformacją Lutra, bardzo szybko zrezygnowano z ideałów Renesansu (od 1516 r.).
Barok, jak później nazwano cały szereg tych procesów, rozwinął się w wieku XVII i w niektórych krajach (m.in. w Polsce) trwał jeszcze w pierwszej połowie XVIII stulecia. Przez wiele lat uważano ten okres za dziwaczny wyłom w europejskim humanizmie, za deformację sztuki, która – przed barokiem i po nim – była oparta na klasycznych normach estetycznych i moralnych. Jednak nowe odczytania dzieł barokowych – zarówno pisanych, jak też malowanych, rzeźbionych czy wybudowanych – dały inny obraz epoki.
Przede wszystkim należy zauważyć, że pozostałości baroku są w równym stopniu co spuścizna humanizmu renesansowego żywe do dziś. Współczesna myśl europejska opiera się nie tylko na postawieniu człowieka i jego spraw na pierwszym miejscu. Wyraźny jest nadal kult wyobraźni, który zawdzięczamy właśnie barokowi. Sam wiek XVII ściśle łączy się z poprzedzającym go renesansem i z następującym po nim oświeceniem. Z drugiej strony jest epoką oryginalną wśród okresów zwróconych ku ideałom Starożytności. Jest czasem odmiennym zarówno pod względem sztuki, jak i filozofii.
Barok kryje w sobie przede wszystkim różnorodność. Okres między schyłkiem Renesansu a Encyklopedystami pełen jest kontrastów, wojen, konfliktów społecznych, a jednocześnie stanowi okres rozwoju kultury angielskiej, hiszpańskiej, holenderskiej, francuskiej.
Okres baroku to najwspanialszy czas w historii Rzeczypospolitej, która wówczas była jednym z największych mocarstw Europy. To czas ekspansji terytorialnej państwa na wschód, co wiązało się także ze znacznym przyrostem liczby ludności. Jednocześnie Polska stawała się największym państwem chrześcijańskim w tej części świata, a ze względu na swoje położenie pełniła funkcję swoistej tarczy, która miała uchronić Europę przed najazdem Turków. Rosnąca pozycja międzynarodowa nie oznaczała wcale, że wewnątrz państwa dzieje się dobrze. Na sile przybierał bowiem konflikt pomiędzy wciąż bogacącą się szlachtą, a wyzyskiwanymi przez nią chłopami. Doprowadziło to do wielu nieprzyjemnych starć, zwłaszcza na rubieżach wschodnich Rzeczypospolitej. Wybuch powstania Chmielnickiego oznaczał rozpoczęcie procesu, którego zwieńczeniem okazał się upadek królestwa. Konflikty wewnętrzne narastały nie tylko pomiędzy szlachcicami a chłopami, ale również pomiędzy tymi pierwszymi a magnaterią.
W okresie baroku wykształciły się dwa główne wzorce kultury. Pierwszy z nich określany był jako dworski. Nurt ten rozwijał się na pięknych dworach, często powiązanych ze swoimi odpowiednikami na zachodzie Europy. W pałacach promowano wzorce popularne zagranicą. Europejski styl, moda, kultura, nauka, sztuka, a nawet jedzenie stanowiły podstawę przekazu płynącego z małych dworków i wielkich dworów. Za najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu uchodzili Daniel Naborowski i Jan Andrzej Morsztyn. Drugim popularnym w baroku nurtem kulturowym był nurt ziemiański. Wychwalał on pod niebiosa wiejską swojskość, a także wszelkie wartości życia na prowincji. Nurt ten wywodził się jeszcze z renesansu. Do grona wybitnych reprezentantów tego nurtu zalicza się Wacława Potockiego, Jana Chryzostoma Paska, a także Jana Andrzeja Morsztyna. Obecność tego ostatniego wśród przedstawicieli obydwu nurtów świadczy o tym, iż nie stanowiły one wobec siebie przeciwieństw, ale przenikały się wzajemnie.
Większości z nas polski barok kojarzy się ze zjawiskiem sarmatyzmu. Faktycznie był to czas, kiedy kultura szlachecka zdominowała wszystkie pozostałe w Rzeczypospolitej. Sarmatyzm charakteryzował się wyznawaniem kultu przeszłości, podkreślaniem przywiązania do tradycji, przekonaniem o doskonałości ustroju obowiązującego w Polsce, ale z drugiej strony oznaczał także zacofanie. Z czasem sarmatyzm doprowadził do tego, że szlachcice stali się warstwą zwyczajnie głupią, działającą na własną rękę, ksenofobiczną, pozornie religijną, pojmującą tradycjonalizm w najgorszy możliwy sposób, czyli mechaniczne powtarzanie obrzędów, pozbawione jakiejkolwiek refleksji.
Wielkie znaczenie dla kształtowania się specyfiki baroku miało zjawisko określane jako kontrreformacja, powstałe w kościele katolickim jako reakcja wobec, śmiertelnie groźnej dla tego środowiska, reformacji. Ruch ten został powołany do życia przez sobór trydencki. Jego zadaniem miało być zatrzymanie wiernych w Kościele, a także wyznaczenia nowych kierunków rozwoju dla katolicyzmu. Zawarcie paktu pomiędzy państwem a Watykanem oznaczało powrót do praktyk i tradycji znanych jeszcze z czasów średniowiecza, czyli epoki najbardziej związanej z katolicyzmem. Kościół ponownie stał się najważniejszym ośrodkiem kulturalnym. Głównymi motywami dzieł literackich, ale także plastycznych stały się wówczas żywoty świętych lub sceny biblijne. Z czasem doszło nawet do tego, że Kościół wprowadził cenzurę, aby nie dopuścić do rozwoju sztuki świeckiej.
Watykan z całych sił starał się oddziaływać na swoich wiernych. Czynił to głównie za pomocą nowych świątyń, które swoim ogromem i przepychem wzbudzały w człowieku poczucie przekonania o boskiej świetności. Kościoły barokowe stanowiły połączenie takich dziedzin sztuki jak malarstwo, rzeźba i oczywiście architektura. Ponadto prawdziwej teatralizacji uległo samo nabożeństwo, co miało zatrzymać wiernych.
Czas baroku oznaczał także narodziny opery. Pierwsze teatry nowego typu, w których wystawiano dramaty śpiewane, powstawały we Włoszech. Szybko zaczęły się one pojawiać w innych państwach, również w Polsce. Opera stanowiła doskonałe ucieleśnienie barokowych ideałów. Umożliwiała ona połączenie przepychu, muzyki, gry aktorskiej, śpiewu, a także orientalnych elementów dekoracyjnych.
Bibliografia
OPRACOWANIA OGÓLNE
1. Alojzy Sajkowski, Barok, wyd. II, seria Biblioteka „Polonisty” pod red. B. Farona, WSiP, Warszawa 1987
2. Czesław Hernas, Literatura baroku, seria Dzieje Literatury Polskiej pod red. J. Ziomka, PWN, Warszawa 1987
3. Czesław Hernas, Barok, seria Historia Literatury Polskiej pod red. K. Wyki, PWN, Warszawa 1976
4. Literatura polska. Sztuka, muzyka, teatr, edukacja. Barok, pod red. M. Szulc, Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2005.
5. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, pod red. J. Krzyżanowskiego, PWN, Warszawa 1984.
6. Wybrane zagadnienia z literatury, część IV Barok. Inspiracje barokowe w literaturze, pod red. A. Krawczyk i M. J. Kowalczyk, seria Biblioteka Maturzysty, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 1996
7. Roman Pollak, Od Renesansu do Baroku, PWN, Warszawa 1969
8. Janusz Pelc, Barok – epoka przeciwieństw, Czytelnik, Warszawa 1993
9. Anthony Kenny, Krótka historia filozofii zachodniej, przeł. W. J. Popowski i E. Bryll, Prószyński i S-ka, Warszawa 1998.
OPRACOWANIA POSZCZEGÓLNYCH UTWORÓW
1. Alicja Badowska, Wprowadzenie, [w:] Listy do Marysieńki, Siedmioróg, Wrocław 1997.
2. Roman Pollak, Samuel Twardowski i jego „Nadobna Paskwalina”, w: tegoż, Od renesansu do baroku, PWN, Warszawa 1969.
3. Paweł Stępień, Cykl jako droga do nieśmiertelności. O „Roksolankach” Szymona Zimorowica, [w:] Od Kochanowskiego do Mickiewicza. Szkice o polskim cyklu poetyckim, pod. red. B. Kuczery-Chachulskiej, Wyd. IBL PAN, Warszawa 2004.
4. Ludwika Ślękowa, Wstęp, [w:] Sz. Zimorowic, Roksolanki, wyd. II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.
Mapa serwisu:
- Polska literatura baroku - ogólna charakterystyka
- Barok - nazwa, podział epoki
- Tło historyczne baroku
- Niepokój religijny i polityczny w Europie
- Tło historyczne polskiego baroku
- Chronologia - najważniejsze wydarzenia epoki
- Sztuka barokowa
- Literatura powszechna baroku - ogólna charakterystyka
- Filozofia i umysłowość baroku