Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl ☰
Termin „oświecenie” dotyczy nie tylko sfery literatury XVIII i pierwszych lat XIX wieku, swoim zakresem obejmuje całokształt zjawisk i procesów zachodzących wówczas w Europie. Oświecenie to cała formacja kulturowa charakteryzująca się swoistymi cechami ideologii, myśli filozoficznej, sztuki oraz formami rozpowszechniania i obiegu piśmiennictwa. Mimo oczywistych odrębności narodowych, Oświecenie miało zasięg ogólnoeuropejski – powszechnie za centrum kulturowe uznawano Paryż, a język francuski stał się językiem elity intelektualnej i towarzyskiej całej Europy, wyjątkowo szybko również następowała żywa wymiana myśli pomiędzy poszczególnymi krajami. Oświecenie to czas wielkich filozofów, encyklopedystów i uczonych dokonujących przełomowych odkryć w rozmaitych dziedzinach nauki, okres znaczącego zainteresowania sztuką, muzyką, literaturą, wiek bardzo dynamicznego wzrostu słowa pisanego i jednocześnie rozszerzania się jego zasięgu.

Epoka ta przyniosła wiele przełomowych wydarzeń. We Francji zaowocowała Wielką Rewolucją i Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela, niedawne kolonie angielskie w Ameryce Północnej wywalczyły wolność, tworząc Stany Zjednoczone, a Polsce natomiast myśl oświeceniowa zainicjowała wielki ruch reform zwieńczony Konstytucją 3 Maja.

Najważniejszą postawą znamienną dla Oświecenia był krytycyzm odnoszący się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do ustaleń nauki. Myśl oświeceniowa znajdowała swoje źródła w rozumowej metodzie dążenia do wiedzy i to właśnie rozum stał się w tym okresie prawdziwym przedmiotem kultu. Za jego pomocą próbowano rozstrzygnąć dyskutowane wówczas problemy światopoglądowe, a zwłaszcza kwestię podstaw myślenia i działania człowieka w otaczającej go rzeczywistości. To właśnie racjonalizm – główny nurt myślowy XVIII w. odcisnął największe piętno na epoce Oświecenia i tak też był traktowany przez świadomych tego, co się wówczas działo myślicieli. Ludzie tych czasów mówili o swojej epoce jako o „wieku rozumu”, „wieku filozofów” czy wreszcie jako o „wieku oświeconym”. Należy przyznać im rację, bowiem epoka ta była przełomowym ogniwem w rozwoju europejskiego kręgu kulturowego – przemiany w sferze myśli oraz przekształcenie się najważniejszych instytucji życia kulturalnego sprawiły, że oświecenie stało się formacją otwierającą rozwój kultury nowoczesnej.

Spór o datę startową polskiego oświecenia


Tak jak przy określaniu daty początkowej każdej epoki, tak i w przypadku oświecenia nie jest to proste i jednoznaczne. Z pewnością najłatwiej określić okres stanisławowski polskiego oświecenia, czyli lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795). Dwór królewski niemal natychmiast stał się centrum rozwoju myśli oświeceniowej, rozkwitł wówczas mecenat, tworzyli najwybitniejsi przedstawiciele epoki, zaczęły również wychodzić takie czasopisma jak „Monitor” i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Pojawiła się również idea teatru publicznego, pisano, projektowano i malowano zgodnie z duchem nowej epoki.

Niektórzy badacze łączą początek nowej epoki z dziełem Stanisława Konarskiego „O skutecznym rad sposobie”, czterotomowym traktacie politycznym, który ukazał się w latach 1760-1763. Badacze zakładają jednak, że początek oświecenia w Polsce nastąpił w połowie wieku, lub już w 1730 roku.

Sytuacja polityczna, gospodarcza i społeczna państwa polskiego w pierwszej połowie XVIII wieku pogarszała się. Na pierwszym planie widać było upadek miast i mieszczaństwa. Traktat poczdamski z 1720 roku zakładał zachowanie anachronicznego stanu „złotej wolności”. Kultura sarmacka ulegała degeneracji. Sejmy coraz częściej zrywano, kwitła anarchia.

Wczesne oświecenie datuje się na lata 1730-1764, pojawiają się wówczas zjawiska, które zapowiadają nadejście nowych czasów. Mimo iż dominuje „noc saska”, budzą się poszczególni działacze, głównie ze stanu duchowieństwa i magnaterii. Grupie osób pragnących doprowadzić do reform przewodzi ojciec przyszłego króla Stanisław Poniatowski (stronnictwo Czartoryskich). Ważna była działalność braci Załuskich, jednak nie przynosiła wtedy jeszcze znaczących rezultatów. Andrzej Stanisław (biskup krakowski, kanclerz wielki koronny) oraz Józef Andrzej zaczęli nawiązywać kontakty z wybitnymi przedstawicielami kultury niemieckiej, uświadamiając sobie opłakany stan polskiej kultury. Niestety nie udała się reforma Akademii Krakowskiej. W 1747 roku otwarto ufundowaną przez Załuskich bibliotekę publiczną, rozpoczęła się powolna reforma szkolnictwa średniego. Głównym celem reformy było powiązanie szkoły z potrzebami życia publicznego.

Od 1740 roku istniało założone przez Konarskiego Collegium Nobilium, którego wykładowcy kładli nacisk na naukę języków nowożytnych, a także języka polskiego kosztem łaciny, jednak przeznaczone było wyłącznie dla elity. Konarski wydał również „Ustawy szkolne”, a także traktat „O poprawę wad wymowy” (1741), który kład nacisk na dbanie o piękno polszczyzny. Powstają także nowe instytucje naukowe i literackie. W warszawie Wawrzyniec Mitzler de Kolof wydaje „Warschauer Bibliothek” (1753-55) według programu J.A. Załuskiego zakładającego rehabilitację kultury polskiej i „Acta literraria” (1755-56), mecenasem których był wojewoda nowogrodzki Józef Aleksander Jabłonowski.

Należy przyjąć, że początek oświecenia w Polsce nastąpił około 1750 roku. Niepodważalne stały się wówczas racje reformatorów, a społeczeństwo dojrzewa do oświeceniowych zmian.

Teatr oświeceniowy w Polsce


Wiosną 1765 r. rozpoczął działalność Teatr Narodowy, który powstał z inicjatywy króla i odegrał bardzo ważną rolę w programowaniu reform ustrojowych i wychowaniu społeczeństwa, krzewił nowe idee i walczył z wynaturzeniami społecznymi. W związku z wydarzeniami w kraju istniał tylko do 1767, rozpoczęła się wówczas siedmioletnia przerwa. Od 1774 r. zaczął się jednak nowy ruch teatralny, a w 1783 r. dyrekcję teatru objął Wojciech Bogusławski i to jemu właśnie teatr w Polsce zawdzięcza swój rozwój – jako dyrektor, aktor i autor sztuk Bogusławski stał się prawdziwym „ojcem teatru polskiego”. W teatrze występowały trupy francuskie, włoskie i niemieckie, grano także oczywiście przedstawienia polskie.

Okresem szczególnie ważnym w dziejach Teatru Narodowego były lata 1791-1794, kiedy scena rozbudziła społeczne emocje wystawieniem Powrotu posła J.U. Niemcewicza oraz [iKrakowiaków i Górali Bogusławskiego 1 marca 1794 r., a więc trzy tygodnie przed ogłoszeniem aktu powstania kościuszkowskiego.

Do najważniejszych postaci polskiego teatru w okresie Oświecenia, twórców wystawianych wówczas utworów zaliczamy: F. Bohomolca, J.U. Niemcewicza, F. Zabłockiego i oczywiście W. Bogusławskiego.

Słowniki, encyklopedie oświeceniowe


Odradzające się życie kulturalne w połowie XVIII wieku przestało się zadowalać przedrukami łacińsko-polskiej części XVII-wiecznego słownika Knapiusza lub jej przeróbkami. W 1765 r. w Lipsku wydany został duży słownik Abraham Trotza (Troca) zatytułowany Nowy dykcyjonarz czyli Mownik polsko-niemiecko-francuski. autor, warszawianin z pochodzenia, był lektorem języka polskiego na lipskim uniwersytecie. Korzystał on z Knapiusza i innych starszych słowników, lecz wypisywał także słowa z licznych czytanych przez siebie książek. Charakterystyczną cechą tego słownika jest obecność w nim języka francuskiego i nieobecność łaciny.

Wszystkie poprzednie i współczesne mu słowniki zaćmił wydany na początku XIX wieku Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego (1807-1814). To sześciotomowe dzieło różni się zasadniczo od wcześniejszych słowników. Tamte były słownikami mowy współczesnej i były przeznaczone do nauki języków obcych i pomocy przy przekładach. Słownik Lindego jest słownikiem historycznym i objaśniającym. Gromadzi wyrazy, które kiedykolwiek użyto w druku i podaje ich źródło, dzięki temu stanowi bezcenne źródło bogactwa dawnej polszczyzny.

Przełomowe znaczenie dla rozwoju kultury europejskiej miała wielotomowa encyklopedia francuskich uczonych wydawana od 1757 r. Pozbawiona samodzielności Polska nie mogła sobie pozwolić na tak wielkie przedsięwzięcie, wydawano małe encyklopedie działowe, wyspecjalizowane. Za pierwszą polską encyklopedię (lub jak chcą niektórzy quasi-encyklopedię) uważa się Nowe Ateny, albo Akademię wszelkiej scencyji pełną Benedykta Chmielowskiego wydaną we Lwowie w latach 1745/6 i 1754/5. Za encyklopedię uważa się też Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem abecadła ułożonych Ignacego Krasickiego. Ideowo nawiązywała do encyklopedii d’Alamberta i Diderota, ale była słaba. Pierwszą poważną encyklopedią była dopiero licząca dwadzieścia osiem tomów Encyklopedia powszechna wydawana w latach 1859-1868 przez warszawskiego księgarza Szymona Olgelbranda.

Pierwsza biblioteka w Polsce


W 1747 r. powstała pierwsza polska (a zarazem jedna z pierwszych na świecie) biblioteka publiczna, nazwana Biblioteką Załuskich od nazwiska jej założycieli – braci Andrzeja i Józefa Załuskich. Pierwszy z nich, kanclerz koronny, a następnie biskup krakowski, był inicjatorem całego przedsięwzięcia i zapewnił bibliotece podstawy materialne. Józef – z kolei – długo gromadził zbiory, zarówno w kraju, jak i za granicą, oraz je spisywał. W 1794 r. Biblioteka Załuskich liczyła już około czterystu tysięcy książek i dwadzieścia tysięcy rękopisów (m.in. zabytki piśmiennictwa średniowiecznego, autografy Jana Kochanowskiego, spuściznę Wacława Potockiego). Otwarta w warszawskim pałacu Daniłowiczowskim stała się warsztatem prac naukowych i wydawniczych, głównie z dziedziny historii i prawa polskiego. Uchwały sejmowe z 1780 i 1793 r. zapewniały bibliotece egzemplarze obowiązkowe wszystkich druków z terenu całej Rzeczypospolitej. Spadkobiercą tradycji Biblioteki Załuskich stała się Biblioteka Narodowa w Warszawie.

Towarzystwo Przyjaciół Nauk założone zostało w roku 1800 i związane było z nurtem niepodległościowym w literaturze i kulturze polskiej. Towarzystwo główny nacisk położyło na rozwój nauki i literatury, który miał dowieść żywotności i trwałości narodu pozbawionego niedawno własnej państwowości. Cele TPN charakteryzowano wówczas następująco:
Ocalić i wydoskonalić ojczystą mowę, zachować i udoskonalić narodu historię, poznać rodowitą ziemię i wszystkie jej płody, dla tych dobycia, używania potrzebne rozkrzewić umiejętności i sztuki
.

Członkami Towarzystwa Przyjaciół Nauk byli wielcy uczeni, pisarze, mecenasi sztuki i literatury – T. Czacki, J. Albertrandi, S. Potocki, F. Dmochowski, F. Karpiński, A. K. Czartoryski, J. M. Ossoliński, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Karpiński, J. P. Woronicz, S. B. Linde, J. Śniadecki, S. Staszic, O. Kopczyński oraz J. U. Niemcewicz.

Bibliografia


OPRACOWANIA OGÓLNE:

1. Słownik literatury polskiego Oświecenia, pod red. T Kostkiewiczowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1996.
2. Wacław Borowy, O poezji polskiej w wieku XVIII, PIW, Warszawa 1978.
3. Paul Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku. Od Monteskiusza do Lessinga, przeł. H. Suwała, PIW, Warszawa 1972.
4. Mieczysław Klimowicz, Oświecenie, wyd. 5, PWN, Warszawa 1998.
5. Teresa Kostkiewiczowa, Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prądach literackich polskiego Oświecenia, PWN, Warszawa 1975.
6. Zdzisław Libera, Rozważania o wieku tolerancji, rozumu i gustu. Szkice o XVIII stuleciu, PIW, Warszawa 1994.
7. Jerzy Snopek, Oświecenie. Szkic do portretu epoki, PWN, Warszawa 1999.
8. Klimowicz M., Oświecenie, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2002.
9. Lupas–Rutkowska J., Epoki literackie, Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski, Raszyn 2001.



OPRACOWANIA POSZCZEGÓLNYCH UTWORÓW:

Adam Naruszewicz, Balon:
1. Teresa Kostkiewiczowa, Czytanie Naruszewicza, [w:] Wśród pisarzy oświecenia: studia i portrety, pod red. A. Czyża i S. Szczęsnego, Wyd. WSP, Bydgoszcz 1997.
2. Julian Platt, Adam Naruszewicz, [w:] Pisarze polskiego oświecenia, t. 1, pod red. T. Kostkiewiczowej i Z. Golińskiego, PWN, Warszawa 1992.
3. Barbara Wolska, W świecie żywiołów, Boga i człowieka: studia o poezji Adama Naruszewicza, Wyd. UŁ, Łódź 1995.
4. Czesław Zgorzelski, Naruszewicz – poeta, [w:] tegoż, Od Oświecenia ku Romantyzmowi i współczesności: szkice historyczno-literackie, Wyd. Literackie, Kraków 1978.

Józef Wybicki, Pieśń legionów polskich we Włoszech:
1. Krzysztof M. Dmitruk, Józef Wybicki, [w:] Pisarze polskiego oświecenia, t. 2, pod red. T. Kostkiewiczowej i Z. Golińskiego, PWN, Warszawa 1994.
2. Władysław Zajewski, Józef Wybicki, [w:] Życiorysy historyczne, literackie i legendowe, pod red. Z. Stefanowskiej i J. Tazbira, Seria 2 , PWN, Warszawa 1989.



Mapa serwisu: