klp.plTragedia jest gatunkiem dramatycznym, w którym akcję utworu wieńczy śmierć głównego bohatera. Katastrofa głównej postaci w utworze polega na wyborze jednej z dróg postępowania, który z góry naznaczony jest klęską. Upadek jest nieuchronny, ponieważ bohater od początku tragedii wplątany jest w konflikt tragiczny – konflikt pomiędzy indywidualnymi dążeniami bohatera a wartościami powszechnymi lub też mocami wyższymi. I tak bohater tragedii to postać zmagająca się z losem, normą moralną, prawami historii, dobrem zbiorowości, siłami pozaziemskimi. Tragizm konfliktu polega na tym, że bohater ma wybrać pomiędzy równowartościowymi racjami. Każda decyzja naznaczona jest jakąś ofiarą.
W Makbecie Szeksipra tytułowy bohater ma dokonać wyboru pomiędzy drogą zbrodni w celu zdobycia tronu, a pozostaniem dawnym Makbetem – królewskim sługą i rycerzem. Tragizm tego konfliktu polega na tym, że Makbet jest z jednej strony kuszony przepowiednią oraz dążeniami Lady Makbet, a z drugiej – ma świadomość, że zdobycie tronu było jego osobistym marzeniem. Którakolwiek z możliwości rodzi niestety ofiary: zaprzepaszczenie szansy dla siebie samego, utracenie miłości żony, utracenie szczęścia osobistego i małżeńskiego. Poza tym niezależnie od tego, czy Makbetem kieruje los, dążenia żony, czy też jego własny wybór – z realizacją planów bohatera wiąże się utrata moralności, godności ludzkiej, szacunku wśród szkockiej szlachty i w ogóle w oczach innych ludzi. Ofiara Makbeta jest wielka, ponieważ najpierw jego żona traci zmysły i życie, a potem sam Makbet, król-tyran, ginie z rąk Makdufa. Tragiczna śmierć głównego bohatera jest śmiercią żałosną – bohater przeszedł metamorfozę z człowieka prawego i odważnego w człowieka bojącego się panicznie, rozchwianego, obciążonego ogromną winą. Mimo świadomości klęski Makbet do ostatnich chwil tkwi naiwnie w przekonaniu o usprawiedliwieniu jego czynów przez los, o konieczności realizowania takiej drogi do tronu i takich metod rządzenia.
Tragedia wywodzi się z Antyku – od Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa. Starożytna Grecja wykształcicła normy tragedii (Arystoteles, Poetyka), które aż do czasów Szekspira nie ulegały właściwie zmianom. Tragedia klasycystyczna opierała się na zasadzie trzech jedności: akcji (jeden wątek), czasu (jedna doba) i miejsca (w jednej scenerii). Poza tym istniała norma kompozycyjna: prolog, parodos, epeisodiony i stasimony, exodos. O zmianach, wprowadzonych przez Szekspira, można powiedzieć, że przede wszystkim przekreśliły zasadę trzech jedności. Dramaturg okresu elżbietańskiego buduje fabułę epizodyczną, łączy elementy tragiczne i komiczne, tworzy dokładne i realistyczne psychologicznie typy ludzkie. Nie rezygnuje z istnienia fatum, kierującego bohaterem oraz z poruszenia odbiorców. Owo „poruszenie” polega już jednak na czymś innym niż antyczne katharsis – wzbudzenie litości i trwogi. Szekspir zdaje się odwoływać do intelektu odbiorców. Dramaturg nawiązuje do głębokich pytań filozoficznych, dotyczących każdego człowieka. Bada ludzką psychikę zwłaszcza w momentach skomplikowanych, ekstremalnych.
Makbet jako tragedia szekspirowska posiada następujące cechy:
1. Opozycyjność wobec tragedii klasycznej, czyli zarówno wzorów antycznych (Ajschylos, Sofokles, Eurypides – Grecja, Liwiusz, Seneka – Rzym), typowej tragedii renesansowej (którą realizuje np. Jan Kochanowski w Odprawie posłów greckich), czy też francuskiej tragedii klasycystycznej XVII w. (P. Corneille, J. Racine).
2. Odrzucenie rygorów kompozycyjnych – zasady trzech jedności: miejsca, czasu i akcji; w Makbecie akcja rozgrywa się w kilku zamkach szkockich, na dworze angielskim, w lesie, na wrzosowisku; czas akcji obejmuje kilka lat panowania Makbeta; występuje też wielowątkowość: m.in. wątek Makbeta, wątek Lady Makbet, wątek wiedźm i Hekate, wątek Makdufa i jego rodziny.
3. Wprowadzenie luźnej, epizodycznej konstrukcji fabuły; w Makbecie jest to wprowadzanie scen-epizodów po to, aby wyjaśnić sytuację, zwrócić uwagę na nowe szczegóły, nadać elementom sztuki charakteru realistycznego, np. epizody, w których pojawiają się wiedźmy, rozmowa Starca i Rossa o śmierci Dunkana, dialog Malkolma i Makdufa na zamku w Anglii.
4. Łączenie pierwiastków tragicznych i komicznych, wzniosłości i rubaszności (obalenie dawnego decorum); jedną ze słynniejszych scen, dowodzących, że Szekspir miał poczucie humoru jest moment otwierania bram przez Odźwiernego w Akcie II, kiedy nad ranem przybywają do Inverness Makduf i Lennox – jest to moment tuż po zamordowaniu Dunkana, ale przy bramie rozgrywa się scena komiczna. Odźwierny śmiesznie się gramoli przy bramie, jest zaspany, gada niby złośliwie, co za diabeł przy bramie, opowiada o śmiesznych paradoksach w świecie (kto i za co się dostał do piekła lub nieba dzięki sprytnym fortelom lub zabawnym sytuacjom). Wreszcie przemądrzały Odźwierny tłumaczy Makdufowi, co wywołuje alkohol w człowieku: czerwony nos, senność i siusianie. Na koniec stróż rozkosznie przyznaje, że rzeczywiście sam popił poprzedniej nocy, skoro wszyscy w zamku świętowali.
5. Konkretyzacja psychologiczna: bohater nie jest monolitem, czyli reprezentantem albo dobra, albo zła; postaci są bardziej autentyczne przez przeżywanie wewnętrznych wyborów między biegunami moralności; np. Makbet przechodzi przemianę wewnętrzną, kiedy z bohatera prawego, szlachetnego, odważnego – pod wpływem obrania drogi przestępstw i kłamstw – staje się człowiekiem tchórzliwym, załamanym, niespokojnym, wytrąconym z równowagi, gwałtownikiem (czytaj więcej w artykule Problematyka psychologiczna „Makbeta”).
6. Wprowadzenie do poetyki elementów mowy potocznej, bohaterowie z różnych stanów i profesji mówią różnymi językami; uwiarygodnienie. W Makbecie jednym z bardziej wyraźnych przykładów takich scen jest scena 3. aktu II, w której różnica w mowie Makdufa i prostego Odźwiernego jest uderzająca. Szekspir wprowadza bohaterów: 1) zarówno dostojnych, z wyższych sfer, mówiących pięknym językiem, często metaforą (jak Makbet), 2) ponadto bohaterów fantastycznych, których mowa ma cechy zaklęcia, piosenki, przewrotnego symbolu (jak wiedźmy i Hekate) oraz 3) bohaterów z niższych warstw (jak rubaszny Odźwierny).
Pewne podobieństwa do tragedii szekspirowskiej znajdziemy u Ch. Marlowe’a oraz Lope de Vega i Calderona, twórców hiszpańskich. Do nowego typu tragedii sięgali później zwłaszcza: twórcy pokolenia Sturm und Drang („burzy i naporu”, nazywani czasem pokoleniem preromantyzmu) oraz dramaturdzy romantyczni – F. Schiller, W. Goethe, H. von Kleist, G. Byron, V. Hugo, A. Puszkin, J. Słowacki, Z. Krasiński.
Autor: 