Jakie części mowy musisz znać?

Kiedy rozmawiamy, posługujemy się nimi intuicyjnie, a ich nazwy wcale nie są nam do szczęścia potrzebne. No chyba, że zbliża się egzamin! Oto krótkie przypomnienie, czym są części mowy i jak je rozpoznać.

Części mowy czy zdania?

Części mowy mają w zdaniach różne funkcje. To dlatego w gramatyce musimy rozróżnić części mowy od części zdania. Spójrzmy na te trzy przykłady:

1. Balladyna leży na półce.
2. Wczoraj przeczytałam Balladynę.
3. W Balladynie dzieją się niesamowite rzeczy.

Jaką częścią mowy jest słowo Balladyna? Oczywiście rzeczownikiem. Ale kiedy patrzymy na funkcję tego słowa w zdaniu, to okazuje się, że w każdym z trzech przykładów jest inna. I tak:

1. W pierwszym zdaniu Balladyna pełni funkcję podmiotu.
2. W drugim zdaniu Balladyna jest już dopełnieniem.
3. W trzecim Balladyna to okolicznik.

Jeden rzeczownik pełni rolę trzech różnych części zdania. O częściach zdania mówimy więc wtedy, gdy analizujemy słowa w kontekście całych zdań. Patrzymy na ich związki z innymi wyrazami oraz na ich funkcje składniowe.

Jakie są części mowy?

Tutaj zajmiemy się więc słowami, które jesteśmy w stanie nazwać bez względu na ich rolę w zdaniu. Części mowy dzielimy przede wszystkim na:

• odmienne,
• nieodmienne.

Co to znaczy, że coś się odmienia lub nie? Przy odmiennych wyrazach obserwujemy zmiany formy gramatycznej, czyli możemy odmienić słowo na przykład:

• przez przypadki,
• przez osoby,
• przez czasy.

Wyrazy nieodmienne pozostają takie same bez względu na okoliczności. Wyjątkiem jest jednak stopniowanie, ponieważ niektóre nieodmienne części mowy także mu podlegają.

Odmienne części mowy

Do odmiennych części mowy należą:
a) rzeczowniki,
b) czasowniki,
c) przymiotniki,
d) liczebniki,
e) zaimki.
Pięć odmiennych części mowy, jak pięć palców u ręki:




Przypomnijmy sobie krótko, jak je rozpoznać.

RZECZOWNIK (kto? co?)

Nazywa ludzi, zwierzęta, rośliny, przedmioty, zjawiska, uczucia, a także czynności (np. czytanie, tańczenie). W liczbie pojedynczej ma 3 rodzaje:

• męski (piorun, mężczyzna, dramat),
• żeński (zemsta, lektura, królowa),
• nijaki (piekło, krzesło, spanie).

Ale w liczbie mnogiej już tylko 2 rodzaje:

• męskoosobowy: dotyczy wyłącznie ludzi płci męskiej (książęta, elektrycy, panowie, ojcowie, rolnicy, muzycy),
• niemęskoosobowy: dotyczy całej reszty (królewny, pisarki, dentystki, panie, tygrysy, sosny, jajka, dzieci, stoły).

Wszystkie rzeczowniki w j. polskim odmieniają się przez przypadki, których mamy 7: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, wołacz.
Więcej o królu części mowy piszemy w artykule: Rzeczownik ....

CZASOWNIK (co robi? co się z nim dzieje?)

Pozwala nam nazywać czynności. Ta część mowy:

• występuje w liczbie pojedynczej i mnogiej (np. uczę się, uczymy się)
• odmienia się przez osoby (np. ja – uczę się, ty – uczysz się)
• odmienia się przez czasy (uczę się – uczyłem się – będę się uczyć)
• występuje w 3 trybach: oznajmiającym (uczę się), przypuszczającym (uczyłbym się), rozkazującym (ucz się!).

Wyróżniamy też dwa aspekty czasowników:

• niedokonany: pisałam wczoraj rozprawkę,
• dokonany: napisałam wczoraj rozprawkę.

Wszystkie tajemnice tej części mowy odkrywamy w artykule o czasowniku.

PRZYMIOTNIK (jaki? czyj? który?)

Niezbędne, aby opisać kogoś lub coś i wyrazić naszą opinię. Odpowiada na pytana:

• jaki? jaka? jakie? – np. ładny, ładna, ładne,
• czyj? czyja? czyje? – np. siostry ,
• który? która? które? – np. ostatni, ostatnia, ostatnie.

Przymiotnik opisze nie tylko cechy zewnętrzne, ale też te wewnętrzne (np. skrupulatny Rzecki, kapryśna Izabela). Przymiotnik dostosowuje się zawsze do rzeczownika, który opisuje. A zatem:

• przyjmuje jego rodzaj,
• tak samo się odmienia przez liczby,
• tak samo się odmienia przed przypadki.

Do przymiotników podobne są imiesłowy przymiotnikowe. Imiesłowy tworzy się od czasowników (pisać – piszący), ale zachowują się jak przymiotniki. O dobrym znajomym czasownika i przymiotnika pisaliśmy tutaj: Imiesłów.

LICZEBNIK (ile? który z kolei?)

Pomaga nam precyzyjnie wyrazić: ilość, liczebność, kolejność, wielokrotność. Wyróżniamy liczebniki:

• główne: jeden, dziesięć, milion;
• porządkowe: pierwszy, dziesiąty, milionowy;
• ułamkowe: pół, trzy czwarte, jedna setna;
• nieokreślone: mało, wiele, kilka, kilkaset;
• mnożne: podwójny, potrójny, czterokrotny;
• wielokrotne: dwojaki, trojaki.

Liczebniki potrafią być prawdziwą zmorą (zwłaszcza w momencie, gdy odmieniamy je przez osoby). Aby je lepiej oswoić, zajrzyj do artykułu o liczebnikach.

ZAIMEK

Jako jedyny ma moc udawania innych części mowy. Może być odpowiednikiem rzeczownika, przymiotnika, przysłówka albo liczebnika. Ze względu na pełnione funkcje wyróżniamy:

• zaimki osobowe: ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one;
• zaimki zwrotne: się, sobie, siebie;
• zaimki dzierżawcze: mój, moja, moje, twój, twoja, twoje, jej, jego, nasz, nasza, nasze, wasz, wasza, wasze, ich;
• zaimki wskazujące: ten, ta, to, tamten, tamta, tamto, tam, tu, ów, tędy, ci, tamci, owi, sam;
• zaimki pytające: kto? co? jaki? który? gdzie? kiedy? jak? komu? czemu? kogo?
• zaimki względne: wyrażamy je za pomocą słów kto, co i komu;
• zaimki nieokreślone: ktoś, coś, jakiś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek;
• zaimki przeczące: nikt, żaden, nigdy, nigdzie;
• zaimki upowszechniające: wszyscy, wszędzie, zawsze.

strona:   - 1 -  - 2 - 

  Dowiedz się więcej