klp.plCzęści mowy czy zdania?
Części mowy mają w zdaniach różne funkcje. To dlatego w gramatyce musimy rozróżnić części mowy od części zdania. Spójrzmy na te trzy przykłady:
1. Balladyna leży na półce.
2. Wczoraj przeczytałam Balladynę.
3. W Balladynie dzieją się niesamowite rzeczy.
Jaką częścią mowy jest słowo Balladyna? Oczywiście rzeczownikiem. Ale kiedy patrzymy na funkcję tego słowa w zdaniu, to okazuje się, że w każdym z trzech przykładów jest inna. I tak:
1. W pierwszym zdaniu Balladyna pełni funkcję podmiotu.
2. W drugim zdaniu Balladyna jest już dopełnieniem.
3. W trzecim Balladyna to okolicznik.
Jeden rzeczownik pełni rolę trzech różnych części zdania. O częściach zdania mówimy więc wtedy, gdy analizujemy słowa w kontekście całych zdań. Patrzymy na ich związki z innymi wyrazami oraz na ich funkcje składniowe.
Jakie są części mowy?
Tutaj zajmiemy się więc słowami, które jesteśmy w stanie nazwać bez względu na ich rolę w zdaniu. Części mowy dzielimy przede wszystkim na:
- odmienne,
- nieodmienne.
Co to znaczy, że coś się odmienia lub nie? Przy odmiennych wyrazach obserwujemy zmiany formy gramatycznej, czyli możemy odmienić słowo na przykład:
- przez przypadki,
- przez osoby,
- przez czasy.
Wyrazy nieodmienne pozostają takie same bez względu na okoliczności. Wyjątkiem jest jednak stopniowanie, ponieważ niektóre nieodmienne części mowy także mu podlegają.
Odmienne części mowy
Do odmiennych części mowy należą:
a) rzeczowniki,
b) czasowniki,
c) przymiotniki,
d) liczebniki,
e) zaimki.
Pięć odmiennych części mowy, jak pięć palców u ręki:
Odmienne części mowy
Przypomnijmy sobie krótko, jak je rozpoznać.
RZECZOWNIK (kto? co?)
Nazywa ludzi, zwierzęta, rośliny, przedmioty, zjawiska, uczucia, a także czynności (np. czytanie, tańczenie). W liczbie pojedynczej ma 3 rodzaje:
- męski (piorun, mężczyzna, dramat),
- żeński (zemsta, lektura, królowa),
- nijaki (piekło, krzesło, spanie).
Ale w liczbie mnogiej już tylko 2 rodzaje:
- męskoosobowy: dotyczy wyłącznie ludzi płci męskiej (książęta, elektrycy, panowie, ojcowie, rolnicy, muzycy),
- niemęskoosobowy: dotyczy całej reszty (królewny, pisarki, dentystki, panie, tygrysy, sosny, jajka, dzieci, stoły).
Wszystkie rzeczowniki w j. polskim odmieniają się przez przypadki, których mamy 7: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, wołacz.
Więcej o królu części mowy piszemy w artykule: Rzeczownik ....
CZASOWNIK (co robi? co się z nim dzieje?)
Pozwala nam nazywać czynności. Ta część mowy:
- występuje w liczbie pojedynczej i mnogiej (np. uczę się, uczymy się)
- odmienia się przez osoby (np. ja – uczę się, ty – uczysz się)
- odmienia się przez czasy (uczę się – uczyłem się – będę się uczyć)
- występuje w 3 trybach: oznajmiającym (uczę się), przypuszczającym (uczyłbym się), rozkazującym (ucz się!).
Wyróżniamy też dwa aspekty czasowników:
- niedokonany: pisałam wczoraj rozprawkę,
- dokonany: napisałam wczoraj rozprawkę.
Wszystkie tajemnice tej części mowy odkrywamy w artykule o czasowniku.
PRZYMIOTNIK (jaki? czyj? który?)
Niezbędne, aby opisać kogoś lub coś i wyrazić naszą opinię. Odpowiada na pytana:
- jaki? jaka? jakie? – np. ładny, ładna, ładne,
- czyj? czyja? czyje? – np. siostry ,
- który? która? które? – np. ostatni, ostatnia, ostatnie.
Przymiotnik opisze nie tylko cechy zewnętrzne, ale też te wewnętrzne (np. skrupulatny Rzecki, kapryśna Izabela). Przymiotnik dostosowuje się zawsze do rzeczownika, który opisuje. A zatem:
- przyjmuje jego rodzaj,
- tak samo się odmienia przez liczby,
- tak samo się odmienia przed przypadki.
Do przymiotników podobne są imiesłowy przymiotnikowe. Imiesłowy tworzy się od czasowników (pisać – piszący), ale zachowują się jak przymiotniki. O dobrym znajomym czasownika i przymiotnika pisaliśmy tutaj: Imiesłów.
LICZEBNIK (ile? który z kolei?)
Pomaga nam precyzyjnie wyrazić: ilość, liczebność, kolejność, wielokrotność. Wyróżniamy liczebniki:
- główne: jeden, dziesięć, milion;
- porządkowe: pierwszy, dziesiąty, milionowy;
- ułamkowe: pół, trzy czwarte, jedna setna;
- nieokreślone: mało, wiele, kilka, kilkaset;
- mnożne: podwójny, potrójny, czterokrotny;
- wielokrotne: dwojaki, trojaki.
Liczebniki potrafią być prawdziwą zmorą (zwłaszcza w momencie, gdy odmieniamy je przez osoby). Aby je lepiej oswoić, zajrzyj do artykułu o liczebnikach.
ZAIMEK
Jako jedyny ma moc udawania innych części mowy. Może być odpowiednikiem rzeczownika, przymiotnika, przysłówka albo liczebnika. Ze względu na pełnione funkcje wyróżniamy:
- zaimki osobowe: ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one;
- zaimki zwrotne: się, sobie, siebie;
- zaimki dzierżawcze: mój, moja, moje, twój, twoja, twoje, jej, jego, nasz, nasza, nasze, wasz, wasza, wasze, ich;
- zaimki wskazujące: ten, ta, to, tamten, tamta, tamto, tam, tu, ów, tędy, ci, tamci, owi, sam;
- zaimki pytające: kto? co? jaki? który? gdzie? kiedy? jak? komu? czemu? kogo?
- zaimki względne: wyrażamy je za pomocą słów kto, co i komu;
- zaimki nieokreślone: ktoś, coś, jakiś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek;
- zaimki przeczące: nikt, żaden, nigdy, nigdzie;
- zaimki upowszechniające: wszyscy, wszędzie, zawsze.
Ze względu na sposób odmiany dzielimy zaimki na:
- rzeczowne: przejmują rolę rzeczownika, np. ja, ten, ktoś, nikt, wszyscy ;
- przymiotne: przejmują rolę przymiotnika, np. mój, ten, któryś, żaden, każdy, jaki?
- liczebne: przejmują rolę liczebnika, np. każdy, nikt, ile?, żaden;
- przysłowne (nieodmienne): przejmują rolę przysłówka, np. tam, jak?, nigdy, jakoś, wszędzie.
Żeby nie zgubić się w tych (zaimek wskazujący!) odmianach, warto doczytać trochę więcej w artykule o zaimkach.
Nieodmienne części mowy
Jest ich co prawda pięć, ale na szczęście intuicyjnie bardzo łatwo je rozpoznać. Choćbyśmy się bardzo starali, to nie odmienimy wykrzyknika „kukuryku!” czy przyimka „dla”. Oto wszystkie nieodmienne części mowy:
- przysłówki – odpowiadają na pytanie jak? gdzie? kiedy?, a niektóre z nich można stopniować: miło (milej, najmilej), ciepło (cieplej, najcieplej), nagle, zawsze, niechcący;
- spójniki – łączą wyrażenia i zdania, np. i, oraz, czyli, albo, dlatego, lecz, choć;
- przyimki – niesamodzielne części mowy, muszą iść w parze z jakimś wyrazem, np. na, z, o, poprzez;
- partykuły – niesamodzielne wyrazy lub morfemy; wzmacniają, zmieniają znaczenie, dodają zabarwienia emocjonalnego, np. niech ktoś tu przyjdzie, tylko ona może pomóc, ani mi się śni, czy znasz tę książkę?, tak zrobię, weźże się do pracy, stójże!, nie umiem;
- wykrzykniki – wyrazy określające stan emocjonalny lub naśladujące dźwięki, np. och! miau, a fe, ała.
Autor: