Przymiotnik – definicja, podział, stopniowanie, odmiana

Świetny chłopak, piękna dziewczyna, dobry dzień, płaska łyżeczka, głęboki dół… nasze słownictwo bez przymiotników byłoby… puste i nudne. To właśnie one pomagają nam określać cechy (nie tylko fizyczne) osób, zwierząt przedmiotów oraz innych rzeczowników. Co powinieneś wiedzieć o przymiotniku i jak nie pomylić go z jego bratem – przysłówkiem?

Przymiotnik i jego rodzaje

Główna zasada jest bardzo prosta. Przymiotnik odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? Dzięki temu możemy nie tylko opisywać rzeczowniki, ale też porównywać je ze sobą.

Co możemy opisać za pomocą przymiotnika?

• barwę: biały, czarny, zielony;
• kształt: okrągły, owalny, kwadratowy;
• rozmiar: duży, niewielki, kolosalny;
• temperaturę: ciepły, zimny, gorący;
• materiał: drewniany, aksamitny, stalowy;
• stan: śpiący, zmęczony, energiczny;
• przynależność: polski, gimnazjalny, pracowniczy.

Podstawowy podział przymiotników:

• zmysłowe (wszystko, co odbieramy zmysłami): pachnący, gorący, lekki;
• umysłowe (określają cechy ludzkie): inteligentny, bystry, głupi;
• względne (określają, z czego dana rzecz została zrobiona): stalowy, drewniany, szklany;
• charakterystyczne (określają specyficzne cechy): brodaty, rudy, pomarszczony;
• dzierżawcze (określają przynależność): harcerski, psi, siostrzany.

Co jednak z wyżej wspomnianym przez nas porównywaniem rzeczowników? Wszak ktoś z nas może być mądry, ale z pewnością na świecie znajdzie się ktoś mądrzejszy. A co z tym najmądrzejszym? Przymiotniki pomagają nam wyróżniać rzeczowniki z jednej grupy podobnych do siebie, np. najcieplejszy dzień w roku, mniejszy strach niż ten przed lataniem, wyższy budynek od tego w moim mieście czy najnudniejszy film na festiwalu. Wszystkie pogrubione słowa są przymiotnikami, ale w różnych stopniach.

Stopniowanie przymiotników

W języku polskim wyróżniamy trzy stopnie przymiotników. Na pewno będzie Ci to łatwo zapamiętać, gdyż możemy określać je zarówno cyfrą (np. pierwszy, drugi i trzeci stopień), jak i słownie (np. podstawowy, wyższy i najwyższy stopień).

• Pierwszy to stopień podstawowy: ciepły, ładny, kolorowy;
• Drugi to stopień wyższy: cieplejszy, ładniejszy, bardziej kolorowy;
• Trzeci to stopień najwyższy: najcieplejszy, najładniejszy, najbardziej kolorowy.

Jak zapewne sam zauważyłeś, już tutaj pojawiają nam się małe schody. Dlaczego bowiem mówimy ładniejszy, ale nie kolorowszy? Dlaczego mówimy najcieplejszy, ale już najbardziej kolorowy? Dlaczego mówimy bielszy, ale już bardziej niebieski?

Dzieje się tak, dlatego że przymiotniki stopniujemy na dwa sposoby.

• Pierwszym z nich jest dodanie przyrostka w stopniu wyższym oraz przyrostka i przedrostka (naj-) w stopniu najwyższym, np. najjaśniejszy.
• Drugi sposób polega na dodaniu dodatkowego słówka bardziej w stopniu wyższym (bardziej) oraz w stopniu najwyższym (najbardziej), np. najbardziej zadowolony.

Stopniowanie nieregularne

Nie może być jednak za prosto. Istnieje jeszcze jedna grupa przymiotników – te, które stopniuje się w sposób nieregularny. W takich przypadkach stopień wyższy oraz najwyższy całkowicie zmieniają brzmienie swojej podstawowej wersji.

Przykłady przymiotników, które stopniuje się w sposób nieregularny:
dobry, lepszy, najlepszy;
zły, gorszy, najgorszy;
mały, mniejszy, najmniejszy;
duży, większy, największy.

Odmiana przymiotników

Wszystkie przymiotniki w języku polskim, jakie znasz, odmieniają się przez liczby, rodzaje i przypadki. Występują bowiem zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. Opisują zarówno rzeczowniki rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego. Co więcej, przybierają formy zależne od przypadku, w którym określany tym przymiotnikiem rzeczownik występuje w zdaniu.

Odmiana przymiotników przez liczby

Zacznijmy od najprostszej odmiany. W języku polskim występują bowiem tylko dwie liczby: liczba pojedyncza oraz liczba mnoga. Oto kilka rzeczowników oraz przymiotniki, z którymi tworzą związek zgody:

Liczba pojedyncza
Słodki tort
Cicha noc
Miłe spotkanie
Groźny facet

Zatem, jak sam widzisz, przymiotniki słodki, cicha, miłe oraz groźny występują tutaj w licznie pojedynczej – dokładnie w takiej, jak rzeczowniki, które opisują.

Liczba mnoga
Słodkie torty
Ciche noce
Miłe spotkania
Groźni faceci

Tutaj sytuacja wygląda analogicznie – przymiotniki słodkie, ciche, miłe oraz groźni występują w liczbie mnogiej, czyli dokładnie tej samej, co rzeczowniki, które opisują.

Jak widać, nie jest to skomplikowane. Co więcej, potrafisz je odmienić zupełnie naturalnie i intuicyjnie.

Odmiana przymiotników przez rodzaje

W języku polskim w liczbie pojedynczej istnieją trzy rodzaje: męski (ten), żeński (ta) oraz nijaki (to). Wróćmy więc na chwilę do przymiotników z przykładu wyżej.

Słodki tort – to rodzaj męski (Ten tort jest słodki)
Cicha noc – to rodzaj żeński (Ta noc jest cicha)
Miłe spotkanie – to rodzaj nijaki (To spotkanie jest miłe)

Inne przykładowe przymiotniki we wszystkich rodzajach w liczbie pojedynczej:
cichy chłopiec, cicha pralka, ciche dziecko;
młody mężczyzna, młoda panna, młode źrebię;
gorzki żal, gorzka czekolada, gorzkie mleko.

Sprawa komplikuje się nieco, kiedy rzeczowniki, jakie opisujemy, przybierają liczbę mnogą. Tutaj istnieją bowiem wyłącznie dwie formy: męskoosobowa oraz niemęskoosobowa. Forma męskoosobowa występuje przy rzeczownikach, które w liczbie pojedynczej mają rodzaj męski (nauczyciele, profesorowie, fryzjerzy). Z kolei forma niemęskoosobowa występuje przy rzeczownikach, które w liczbie pojedynczej przyjmują rodzaj żeński, nijaki lub męski, ale nie dotyczą ludzi (np. stoły, noże czy psy).



Omówmy więc odmianę przymiotników w liczbie mnogiej na wcześniejszych przykładach:

Słodkie torty – to forma niemęskoosobowa (bo w liczbie pojedynczej tort to rodzaj męski);
Ciche noce – to forma niemęskoosobowa (bo w liczbie pojedynczej noc to rodzaj żeński);
Miłe spotkania – to forma niemęskoosobowa (bo w liczbie pojedynczej spotkanie to rodzaj nijaki);
Groźni faceci – to forma męskoosobowa (bo w liczbie pojedynczej facet to rodzaj męski).

Inne przykładowe przymiotniki we obu formach w liczbie mnogiej:
Forma męskoosobowa: eleganccy, grzeczni, pilni, piękni, cisi, przystojni;
Forma niemęskoosobowa: eleganckie, grzeczne, pilne, piękne, ciche, przystojne;

Odmiana przymiotników przez przypadki

Przymiotniki, podobnie jak rzeczowniki, w języku polskim odmieniają się przez siedem przypadków – każdy z nich będzie w pewnym stopniu modyfikował brzmienie zarówno rzeczownika, jak i odpowiadającego mu przymiotnika.

Przypadki w języku polskim oraz ich pytania:

• Mianownik: kto? co? (np. kto/co to jest?)
• Dopełniacz: kogo? czego? (np. kogo/czego nie ma?)
• Celownik: komu? czemu? (np. komu/czemu się przyglądam?)
• Biernik: kogo? co? (np. kogo/co widzę?)
• Narzędnik: z kim? z czym? (np. z kim/z czym się bawię?)
• Miejscownik: o kim? o czym? (np. o kim/o czym mówię?)
• Wołacz (o!)

Chociaż w teorii wydaje się to skomplikowane, to odmiana przymiotników jest znacznie łatwiejsza, gdy zestawimy je z opisywanymi rzeczownikami. Poniżej przykłady odmiany w obydwu liczbach i przez wszystkie rodzaje.

Liczba pojedyncza, rodzaj męski (np. pan, stół, pies):
Mianownik: uczciwy (pan)
Dopełniacz: uczciwego (pana)
Celownik: uczciwemu (panu)
Biernik: uczciwego (pana)
Narzędnik: uczciwym (panem)
Miejscownik: uczciwym (panu)
Wołacz: uczciwy (panie)

Liczba pojedyncza, rodzaj żeński (np. dziewczyna, bułka, kotka):
Mianownik: ładna (dziewczyna)
Dopełniacz: ładnej (dziewczynie)
Celownik: ładnej (dziewczynie)
Biernik: ładną (dziewczynę)
Narzędnik: ładną (dziewczyną)
Miejscownik: ładnej (dziewczynie)
Wołacz: ładna (dziewczyno)

Liczba pojedyncza, rodzaj nijaki (np. dziecko, krzesło, źrebię)
Mianownik: grzeczne (dziecko)
Dopełniacz: grzecznego (dziecka)
Celownik: grzecznemu (dziecku)
Biernik: grzeczne (dziecko)
Narzędnik: grzecznym (dzieckiem)
Miejscownik: grzecznym (dziecku)
Wołacz: grzeczne (dziecko)

Liczba mnoga, rodzaj męskoosobowy (np. panowie, nauczyciele, atleci)
Mianownik: sympatyczni (panowie)
Dopełniacz: sympatycznych (panów)
Celownik: sympatycznym (panom)
Biernik: sympatycznych (panów)
Narzędnik: sympatycznymi (panami)
Miejscownik: sympatycznych (panach)
Wołacz: sympatyczni (panowie)

Liczba mnoga, rodzaj niemęskoosobowy (np. dziewczyny, koty, lodówki)
Mianownik: wesołe (dziewczyny)
Dopełniacz: wesołych (dziewczyn)
Celownik: wesołym (dziewczynom)
Biernik: wesołe (dziewczyny)
Narzędnik: wesołymi (dziewczynami)
Miejscownik: wesołych (dziewczynach)
Wołacz: wesołe (dziewczyny)

Jak sam widzisz, odmiana przymiotnika przez przypadki nie nastręcza zbyt wiele trudności. Zwykle przychodzi nam całkowicie naturalnie. Wystarczy tylko zapamiętać pytania, na które poszczególne przypadki odpowiadają. Jeśli ciężko Ci je zapamiętać, warto posłużyć się wymienionymi przez nas wyżej pytaniami „pomocniczymi” (np. miejscownik – o kim/o czym mówię?).

Nie z przymiotnikami

Nietrudno jednak zauważyć, że nic w naszym życiu nie jest wyłącznie czarne lub białe. Niekiedy chcemy podkreślić fakt, że ktoś nie jest mądry, pies nie jest czarny, a pogoda nie jest udana. Jak poprawnie zapisywać więc przymiotniki z nie? Zobacz poniższy przykład:

Sprawdzian był nietrudny, ale zachowanie Anki okazało się niefajne, bo zaczęła ściągać od Marka. Ten był dla niej niemiły i zakrył ręką swoje odpowiedzi.

A teraz spójrz na ten przykład:
Sprawdzian był nie najtrudniejszy, ale zachowanie Anki okazało się nie najfajniejsze, bo zaczęła ściągać od marka. Ten był dla niej nie najmilszy i zakrył ręką odpowiedzi.

Chociaż powyższe zdania zdecydowanie warto byłoby poprawić pod względem stylistycznym, to doskonale odzwierciedlają zasadę łączenia przymiotników z nie.

Przymiotniki złożone

W języku polskim bardzo często (zwykle nawet nieświadomie) korzystamy z przymiotników złożonych. Przymiotniki złożone są to przymiotniki połączone z dwóch innych przymiotników – łącznie lub za pomocą łącznika (-). Kiedy więc zapisywać je łącznie, a kiedy stawiać pomiędzy nimi łącznik? Na szczęście istnieje na to bardzo prosta zasada.

  Dowiedz się więcej