Praca nad powieścią trwała kilka lat. Data rozpoczęcia pisania utworu nie jest dokładnie znana, sprzeczne są również ustalenia biografów Żeromskiego. Nazwisko Borowicza pojawia się w „Dziennikach” po raz pierwszy w roku 1887. Miał je nosić bohater powieści „Siły”, opartej na materiale osobistych przeżyć autora i jego obserwacji. Utwór jednak nie zachował się – istnieją przypuszczenia, że pisarz nigdy go nie ukończył lub zniszczył rękopis.
Do koncepcji powieści Żeromski powrócił pod koniec roku 1889, o czym świadczy notatka w „Dzienniku”:
„Napisać muszę książkę, gdzie wypowiem, że historia mego czasu była przedmiotem mego badania i bólu mego serca”.Badacze twórczości pisarza przyjmują więc umownie lata 1890-91 za okres wstępnej pracy nad utworem, a rok 1892 za datę ukończenia pierwszej redakcji.
Pracę nad dziełem przyspieszyły oddalenie Żeromskiego od kraju (przebywał wówczas w Szwajcarii), nikłe kontakty z przyjaciółmi z lat szkolnych, brak pełnej wiedzy o martyrologii narodu wśród emigracji polskiej, a także nowa lektura. Na to, że powieść powstała w Raperswilu, wskazuje postać Jaczmieniewa i wzmianki o szkole szwajcarskiej, będące wynikiem spostrzeżeń pisarza z tamtego okresu. Na wprowadzenie poprawek do pierwszej redakcji miała również wpływ broszura Dmowskiego o szkole rosyjskiej w Polsce.
27 października 1892 roku Stefan Żeromski zwrócił się z prośbą do Bolesława Wysłoucha, ówczesnego redaktora „Kuriera Lwowskiego”, o druk powieści pt. „Wybawiciel”, w której „przedstawił wychowanie w szkołach wiejskich i w gimnazjum w Królestwie”. Z niewiadomych powodów utwór nie ukazał się jednak w tym czasopiśmie.
strona: - 1 - - 2 - - 3 - - 4 -