klp.pl„Niepospolita wartość artystyczna Syzyfowych prac wiąże się z wartością całego wczesnego okresu twórczości Żeromskiego, który wobec późniejszych jego dzieł o większej ambicji i większym blasku nie najsłuszniej bywał pomniejszany”.Inny krytyk ocenił utwór jako
„powieść ogromnej wartości, powieść – dokument i dzieło sztuki, przy czym obie te właściwości przenikają się w sposób nierozerwalny”.
„Syzyfowe prace” zajmują w literaturze polskiej poczesne miejsce. Są przede wszystkim dokumentem historycznym, który powstał na bazie osobistych przeżyć pisarza, jego obserwacji i doświadczeń wyniesionych z lat szkolnych. Stefan Żeromski, podobnie jak jego bohaterowie, należał do pokolenia młodzieży polskiej, która musiała walczyć z rusyfikacją, by zachować w świadomości poczucie patriotyzmu i konieczność stawienia oporu uciskowi politycznemu. W utworze zespolił w spójną całość ogromne wartości artystyczne i poznawcze, ukazał złożony świat uczuć i przeżyć młodych ludzi, którzy poznają smak goryczy, strachu, radości czy też pierwszej miłości. Pod tym względem „Syzyfowe prace” są doskonałym szkicem psychologicznym głównego bohatera, a autor dzieła wykazał się mistrzowską znajomością psychiki dziecka, które z biegiem lat staje się w pełni ukształtowanym Polakiem. Dla wielu pokoleń powieść stała się poematem o młodzieży, opisującym dzieje pokolenia młodych Polaków w latach wzmożonej rusyfikacji.
Krytyka literacka zarzucała utworowi pewne braki kompozycyjne. Jan Kasprowicz uważał, że „Syzyfowe prace” nie spełniają wymagań gatunkowych powieści, lecz to nie umniejsza wartości dzieła: „
Według utartych pojęć estetycznych Syzyfowe prace nie są powieścią. Ale co obchodzą utarte pojęcia artystyczne prawdziwego, iskrą bożą obdarzonego artystę? Według własnych tworzy on prawideł, nie pytając o to, czy zawodowi przyklasną mu szufladkarze”.Według Wacława Borowego, kompozycja powieści ma „naturalne przedziały”, wyznaczone przez kolejne etapy nauki w szkole, a
„wszystko ma jednolite proporcje i koloryt”.
Kompozycja powieści podporządkowana jest wymowie ideowej dzieła, która jest czynnikiem organizującym fabułę, przebieg akcji, układ wątków i poszczególnych motywów. Składa się ona z szeregu scen, mniej lub bardziej powiązanych ze sobą, które podporządkowane zostały realistycznemu obrazowi życia. Akcja „Syzyfowych prac” opiera się na zdarzeniach, związanych z biegiem lat szkolnych bohaterów i zamknięta została swoistą klamrą: ośmioletni Marcin Borowicz, który opuszcza dom rodzinny i jedzie do szkoły elementarnej w Owczarach w ostatnim rozdziale utworu jest młodzieńcem dziewiętnastoletnim, absolwentem gimnazjum, stojącym przed nowymi wyzwaniami – studiami w Warszawie i postanowieniem walki z uciskiem zaborcy. Miejsca akcji również zostały podporządkowane realistycznej koncepcji dzieła. Są nimi: dom rodzinny (Gawronki i Pajęczyn Dolny), szkoła (szkoła elementarna w Owczarach, progimnazjum w Pyrzogłowach i gimnazjum klasyczne w Klerykowie) oraz środowisko (uczniowie i nauczyciele, dwór ziemiański i folwark, miasto i wieś).
Osią kompozycyjną „Syzyfowych prac” jest chwila, w którym przecinają się drogi życiowe dwóch głównych bohaterów dzieła – Andrzeja Radka i Marcina Borowicza: syn szlachcica zaczyna poddawać się rusyfikacji, a w tym samym czasie do Klerykowa zmierza syn chłopca. Momentem zwrotnym akcji jest natomiast lekcja języka polskiego, na której młodzież polska zaczyna budzić się do świadomości narodowej i patriotycznej.
Początkowo pozornie luźno ze sobą powiązane sceny, podporządkowane dwóm głównym wątkom dzieła, nabierają znaczenia, jeśli rozważa się je w sensie ideowym powieści. Obraz z wabieniem głuszca na polowaniu zyskuje szczególną wymowę na lekcji języka polskiego. Marcin Borowicz, wsłuchujący się w słowa „Reduty Ordona”, przypomina sobie opowieść Nogi o powstańcu i dopiero wówczas rozumie jej sens.
Żeromski zastosował również realistyczną koncepcję uzasadnienia tematu powieści. Stopniowo nagromadzając motywy i zdarzenia, ukazał kolejno początek edukacji szkolnej Marcina w szkole elementarnej w Owczarach i pierwsze zetknięcie chłopca z metodami rusyfikacji, starania rodziców o przyjęcie dzieci do klasy wstępnej gimnazjum w Klerykowie, życie na stancji i problemy z nauką małego Borowicza, śmierć matki i poczucie osamotnienia, obraz życia chłopów na wsiach w pobliżu Gawronek, historię Andrzeja Radka, nasilenie rusyfikacji w klerykowskim gimnazjum aż do przełomu światopoglądowego i zmiany postawy młodzieży polskiej po lekcji języka polskiego. Ostatnie rozdziały utworu to walka z wynaradawianiem, podjęta na samokształceniowych, tajnych spotkaniach chłopców u Gontali.
Równie ciekawym chwytem kompozycyjnym są wykorzystane przez pisarza zestawienia kontrastowe, które podkreślają ideowy sens powieści. Lekcja historii Kostriulewa, na której Rosjanin szkaluje dzieje Polski, jest przeciwieństwem lekcji polskiego i patriotyzmu, której udzielił kolegom z klasy Bernard Zygier. Życie w Gawronkach, ukazane przez pryzmat wakacji Marcina, jest skrajnie różne od biedy chłopów z pobliskich miejscowości i sceny, w której Lejba Koniecpolski ciągnie za sobą bronę przez pole. Losy głównego bohatera, Borowicza, którego rodzice poświęcają wiele, aby chłopiec mógł się kształcić są kontrastowe z dziejami Andrzeja Radka, który ma możliwość uczenia się dzięki pomocy Antoniego Paluszkiewicza i sam musi walczyć o możliwość dalszej edukacji.
Kreacja bohaterów również została podporządkowana wymowie ideowej utworu. Bohaterowie jednostkowi ukazani są na tle przeżyć grupowych, co nadało powieści walorów uogólnienia i umożliwiło pisarzowi rzetelne odzwierciedlenie obrazu ówczesnej rzeczywistości. W „Syzyfowych pracach” występuje bohater zbiorowy. Jest nim walcząca z naporem rusyfikacji polska młodzież. Żeromski przedstawia stopniowe zmiany w charakterze bohaterów głównych, których czytelnik poznaje dzięki szkicom psychologicznym oraz poprzez ich działania i wypowiedzi. Postacie poboczne scharakteryzowane są zwięźle i niezwykle plastycznie. Charakterystyka postaci pogłębia się stopniowo w przebiegu akcji dzieła, a elementy ważne dla całości portretu bohaterów ukazuje najczęściej jeden przełomowy czyn, czy też wydarzenie. Taka technika przedstawienia osób, występujących w powieści, umożliwiła autorowi podkreślenie właściwości psychicznych postaci i ich postaw. W przypadku Andrzeja Radka jego opis zewnętrzny jest ściśle zharmonizowany z cechami jego charakteru.
Bogactwo charakterystyki bohaterów Stefan Żeromski osiągnął dzięki nasyceniu poszczególnych zdarzeń, dialogów i monologów elementami humoru, komizmu, a także przez ich udramatyzowanie i liryzm. Wszystkie te cechy wyraziście występują w języku i stylu „Syzyfowych prac”.
Właśnie w tylu różnych sposobach kreowania postaci bohaterów literackich dzieła, w ich indywidualizacji językowej i stylistycznej leży wielka siła ich oddziaływania na czytelnika oraz wartość wychowawcza ich przeżyć i działań.
W kompozycji dzieła przeważa mowa potoczna, wzbogacona elementami gwary, żargonu środowiskowego oraz obcych zapożyczeń. Elementy gwary można odnaleźć w opowieściach strzelca Nogi i relacji Jędrka o kradzieży gniadej. Żargon uczniowski występuje zarówno w narracji, jak i w dialogach. W tekście utworu można odszukać wyrazy obcego pochodzenia, najczęściej z języka rosyjskiego (rusycyzmy wyrazowe i składniowe). Dialogi między bohaterami prowadzone są w stylu potocznym. Żeromski wykorzystał także stylizację środowiskową (np. rozmowa pani Borowiczowej z Żydem). Narracja dodatkowo nasycona jest liryzmem, tragizmem, komizmem, ironią i satyrą. Zastosowane przez pisarza liczne epitety, przenośnie i porównania podkreślają aktualny stan psychiki bohaterów.
Artyzm pióra autora „Syzyfowych prac” widoczny jest również w opisach przyrody, które służą mu nie tylko jako środek artystyczny, pogłębiający charakterystykę postaci lub nastrój, ale uwydatniają ponadto ideową wymowę dzieła. Przyroda w powieści podkreśla silny związek człowieka z tłem, ma charakter subiektywny, nieodłącznie towarzyszy przeżyciom człowieka i jest symbolem jego uczuć. Żeromski komponuje obrazy natury z iście malarską precyzją poprzez kontrastowanie barw, powtórzenia, wyliczenia i nagromadzenia.
W licznych scenach i opisach wykorzystuje także elementy naturalizmu, odtwarzając rzeczywistość w sposób ścisły, dokładny i szczegółowy (np. upojenie alkoholowe pana Wiechowskiego, scena bójki Radka z Tymkiewiczem, opis Starego Browaru).
Walory artystyczne „Syzyfowych prac” potwierdzają zdolności twórcze Stefana Żeromskiego. Na artyzm powieści składają się harmonijna na ogół kompozycja dzieła, świetna kreacja bohaterów powieści, niezwykle realne opisy przyrody i bogactwo i obrazowość języka i stylu utworu.
Autor: 