klp.plNiemcy - literatura międzywojnia
Gdy do władzy doszedł Hitler, pisarze stanęli przed wyborem: pisać w stylu zaakceptowanym przez partię, kończyć przygodę z literatura, związać się z podziemną opozycją, albo opuścić ojczyznę w poszukiwaniu nowego domu, jak np. Tomasz i Henryk Mannowie, Erich Maria Remarque, Arnold Zweig.
Przykładami znanych niemieckich pisarzy są:
- noblista Tomasz Mann, określany nie tylko mianem najbardziej utalentowanego pisarza niemieckiego w pierwszej połowie XX wieku, ale również jednego z najwybitniejszych w dziejach całej literatury niemieckiej, autor takich dzieł, jak Czarodziejska Góra czy sagi rodzinnej Buddenbroockowie,
- autor gorzkiego podsumowania swego pokolenia Erich Maria Remarque, które brzmi
Tylko starożytni Grecy mieli bóstwa pijaństwa i radości: Dionizosa i Bachusa. My mamy za to Freuda, kompleks niższości i psychoanalizę. Boimy się wielkich słów w miłości, a lubimy je w polityce. Smutne pokolenie.
- dramatopisarz i inscenizator Bertold Brecht, o którym Paul Johnson, angielski historyk i dziennikarz przewrotnie powiedział: Nikt nigdy nie osiągnął większej sławy za pomocą cudzych tekstów prezentowanych jako własne.
Anglia - literatura międzywojnia
Omawiając literaturę angielską, należy wspomnieć przede wszystkim o powieści, przez jednych nazywanej arcydziełem będącym zwierciadłem Dublina, przez innych nudnym, trudnym w odbiorze tomiszczem, zatytułowanej Ulisses autorstwa Irlandczyka tworzącego w języku królowej Elżbiety II - Jamesa Joyce’a, uważanego z kolei za "Zolę Irlandi"i i jednego z najwybitniejszych pisarzy XX wieku.
Prócz niego wizytówką międzywojennej Anglii jest George Bernard Shaw – noblista za rok 1925, z pochodzenia Irlandczyk, twórca koncepcji tzw. siły życiowej (Life Force) i ewolucji twórczej (Creative Evolution), zwolennik pacyfizmu, dramatopisarz mający na koncie dzieła przepełnione aforyzmami i ironicznym humorem, którego nie sposób podrobić (np. Nie czyń bliźniemu tego, co chciałbyś, aby on uczynił tobie. Możliwe, że macie zupełnie różne gusty; Z chrześcijaństwem jest jeden problem – nigdy nie wypróbowano go w praktyce) oraz kąśliwymi aluzjami i przytykami skierowanymi do kościoła (Kościół Anglikański wybaczy krytykę 9/10 swoich dogmatów – ale nie zniesie krytyki 1/10 swoich dochodów), kobiet (Kobieta patrzy na jednego mężczyznę, rozmawia z drugim, a myśli o trzecim; Kobiety, które myślą, to najczęściej te, o których się nie myśli; Kobiety muszą udawać, że czują wiele rzeczy, których nie czują; Lepiej kobietę oburzać niż nudzić) czy ogólnie środowiska mieszczańskiego.
Do największych sukcesów Shawa należą: Profesja pani Warren; Św. Joanna czy sztuka Pigmalion, którą zaadaptował na potrzeby filmu i dzięki temu w 1938 roku dostał Oscara.
Francja - literatura międzywojnia
Symbolem francuskiego międzywojnia jest Marcel Proust, autor siedmiotomowego dzieła W poszukiwaniu straconego czasu, w którym Vladimir Nabokov naliczył ponad 200 postaci! W poszczególnych rozdziałach-tomach, zatytułowanych kolejno W stronę Swanna; W cieniu zakwitających dziewcząt; W stronę Guermantes; Sodoma i Gomora; Uwięziona; Nie ma Albertyny lub Utracona; Czas odnaleziony pisarz dał przykład talentu w przedstawianiu psychologicznych motywacji bohatera i mistrzostwa, z jakim zagłębiał się w podróż po głębi ludzkiej psychiki. Jan Lechoń poświęcił mu swój wiersz Proust:
Jak słońce, gasnąc w pysznych promieni efekcie,
Zachodzić się nie wzbrania i świecić nie żąda,
Tak on powoli opis poprawia w korekcie
Tej śmierci, którą widzi i wie, jak wygląda.
Do innych pisarzy i poetów epoki, których należy znać, należą:
- Guillaume Apollinaire, twórca awangardy francuskiej, pomysłodawca terminu „surrealizm”, przywódca cyganerii paryskiej polskiego pochodzenia, o którym Andre Rouveyre -członek najbardziej znaczących kręgów kulturowych Paryża pierwszej połowy XX wieku powiedział:
Był również bóstwem i z jednej myśli potrafił odtworzyć na nowo świat i rzeczy... Ziemia pękała pod naporem jego wyobraźni... Wywierał nieporównany urok... Miał w sobie intensywny płomień i ukazywał swoje myśli w całej ich żywiołowej prawdzie... Był bezmiernie i szczerze czuły – i był epikurejski w prostym traktowaniu codziennego życia.
- Andre Breton, najważniejszy przywódca i główny teoretyk nadrealizmu, autor trzech manifestów kierunku, wśród nich tego najważniejszego z 1925 roku, miłośnik i apologeta wolności (Tylko słowo wolność potrafi mnie jeszcze porwać).
- Paul Valery, najwybitniejszy przedstawiciel francuskiego neoklasycyzmu, symbolista. Niechętny zarówno tradycji, jak i postępowi (Tradycja i postęp – to dwaj wielcy wrogowie ludzkości) wypowiedział słynne refleksyjne słowa po zakończeniu I wojny światowej: My, cywilizacje, wiemy już, że jesteśmy śmiertelne. Jego marzeniem było, by poezja spełniała w życiu ludzi rolę filozofii i religii.
- Andre Gide – prozaik który wprowadził do powieści psychikę ludzką jako bohatera, eseista, dziennikarz, noblista z rok 1947, indywidualista który szokował zarówno poglądami (choć najpierw był katolikiem, po kilku latach nawoływał do odrzucenia dekalogu, obyczajów i zasad moralności jako wartości krępujące i względne, pisząc bluźniercze powieści Dzienniki, Fałszerze, Lochy Watykanu), jak i prowokacyjnym trybem życia (był biseksualistą, prekursorem ruchu homoseksualnego we Francji). Zapytany kiedyś o radę dla początkujących pisarzy, odpowiedział poważnie: Jeśli chcesz, możesz pisać po pijanemu, ale bądź na czczo, kiedy będziesz to czytał! Przez całe życie pozostawał pod wpływem dzieł Fiodora Dostojewskiego i Fryderyka Nietzschego. Postulował bezwzględną szczerość i pisanie o instynktach targających życiem człowieka.
Antoine de Saint-Exupery – poeta, pisarz humanista, którego drugą, równorzędną pasją było lotnictwo (Latam, bo to uwalnia mój umysł z tyranii nieistotnych rzeczy), autor takich dzieł, jak Mały Książę czy Ziemia, planeta ludzi, z której pochodzi fragment:
Dlaczego mamy się nienawidzić? Zespala nas solidarność, niesie ta sama planeta, jesteśmy załogą tego samego statku. Jeśli nie ma w tym nic złego, że się cywilizacje sobie przeciwstawiają, bo od tego zależą nowe syntezy, to jest w tym potworność, że się nawzajem pożerają (…) Wówczas dopiero będziemy szczęśliwi, kiedy uświadomimy sobie swoją rolę, choćby najskromniejszą. Wówczas dopiero będziemy mogli żyć w spokoju i umrzeć w spokoju, gdyż to, co daje sens życiu, daje sens także śmierci.
Czechy - literatura międzywojnia
Choć najwybitniejszym przykładem międzywojennego czeskiego twórcy jest Franz Kafka, autor kultowego Procesu, w którym ukazał samotność i wyobcowanie człowieka-everymana, outsidera żyjącego w państwie totalitarnym, to jednak Jaroslav Hasek ma także dużą rzeszę fanów. Jego satyryczne antywojenne Przygody dobrego wojaka Szwejka sprawiły, że rzeczywistość wojenne zaczęła być odbierana z lekkim przymrużeniem oka, a tytułowy bohater urósł do rangi jednej z najsłynniejszych postaci literackich XX wieku i symbolu postawy sprzeciwiającej się wrogim siłom, reprezentowanym w powieści przez państwo Habsburgów.
Książka Haszka zyskała na świecie status „kultowej”. Zainspirowała ludzi do utworzenia tzw. ruchu szwejkologicznego czy realizowania szwejkowego sposobu na życie.
Rosja
Rosja - literatura międzywojnia
Lata międzywojenne w Rosji Radzieckiej były czasem trudnym i niebezpiecznym. Pod koniec I wojny światowej, w 1917 roku wybuchła tam rewolucja bolszewicka, której finałem było przejęcia władzy przez proletariat. Wydarzenie to miało także wpływ na literaturę. Podzieliło środowisko twórców na zwolenników i przeciwników zmian. Na przykład futurysta od lat młodzieńczych sympatyzujący z ruchem robotniczym, zbuntowany wobec mieszczańskiemu społeczeństwu Włodzimierz Majakowski wyrażał aprobatę dla ruchu rewolucyjnego, pisząc pełne pochwał socrealistyczne teksty, artykuły i manifesty utrzymane w duchu komunistycznym (150 milionów; Fałszerze; Lenin; Dobrze). Podobnie czynili między innymi:
- Aleksy Tołstoj, autor Drogi przez mękę, Czarnego złota, pisarz, dramaturg i publicysta idealizujący Stalina jako następcę Piotra Wielkiego;
- Michaił Szołochow, uhonorowany w 1965 roku Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury za epopeję powieściową Cichy Don.
- Siergiej Jesienin, pisarz dostrzegający w rewolucji 1917 roku zwycięstwo tradycji chłopskiej i patriarchalnej utopii (szybko jednak przejrzał na oczy, nie szczędząc w późniejszych dziełach słów krytyki bolszewików).
Z kolei wszyscy, którzy nie mogli lub nie chcieli odnaleźć się w nowej rzeczywistości mieli trzy wyjścia: albo pisali teksty nieprzychylne nowej władzy i wtedy zakazywano ich drukować, ginęli w obozach (utalentowany poeta Osip Mandelsztam zginął 27 grudnia 1938 w łagrze pod Władywostokiem; dokładne okoliczności jego śmierci nie są znane), przed plutonem egzekucyjnym (Nikołaj Gumilow został rozstrzelany 3 sierpnia 1921 roku w Berngardowce koło Petersburga pod zarzutem udziału w kontrrewolucyjnym spisku) lub słuch o nich ginął, albo kończyli z pisaniem (na długie lata zamilkła poetka akmeizmu opisująca rosyjski terror, prześladowana i szykanowana Anna Achmatowa czy poeta i prozaik Borys Pasternak), albo – tak jak noblista z 1933 roku Iwan Bunin, Aleksiej Riemizow, Jewgienij Zamiatin – wybierali życie na emigracji. Niektórzy, tak jak wspomniany wyżej Majakowski – początkowy piewca Lenina i rewolucji, nie mogąc znieść rzeczywistości kłamstwa, życia w państwie policyjnym – popełniali samobójstwo.
Najbardziej znanym międzywojennym rosyjskim twórcą jest Michaił Bułhakow – prozaik i dramatopisarz, autor parabolicznej powieści o miłości, o walce dobra i zła, o totalitaryzmie, o szatanie i dziejach Chrystusa, a w końcu o człowieku – Mistrz i Małgorzata, opublikowanej w Rosji dopiero 25 lat po jego śmierci.
Stany Zjednoczone - literatura międzywojnia
W XX wieku Stany Zjednoczone były bardzo potężnym mocarstwem. Prozaicy amerykańscy lat 20. i 30. XX wieku nie ulegli lansowanemu w tamtym czasie w mediach hasłu: „od pucybuta do milionera”, w myśl którego Ameryka była rajem, swoistym Edenem. Zamiast pisać peany na cześć ojczyzny, tworzyć bohatera, który dzięki swej pomysłowości, zaradności no i oczywiście doskonałym warunkom rozwoju, oferowanym przez Amerykę, dorabia się ogromnej fortuny, woleli tworzyć według własnego światopoglądu. Jak widać po zanalizowaniu listy laureatów Literackiej Nagrody Nobla w latach 20. i 30. XX wieku – ten wybór wyszedł im na dobre.
Najwybitniejszymi przedstawicielami literatury Stanów Zjednoczonych epoki międzywojennej są:
- Francis Scott Fitzgerald, nazywany kronikarzem epoki jazzu i reprezentantem straconego pokolenia pisarzy amerykańskich, scenarzysta filmowy, autor częściowo autobiograficznej powieści o miłości, pieniądzach i morderstwie Wielki Gatsby wydanej w 1925 roku. Z wielu spostrzeżeń i wspomnień Fitzgeralda na przytoczenie zasługuje to o roli, jaką pełnił alkohol w czasie jego dorastania: Spośród moich znajomych wszyscy, którzy pili na umór, mając lat osiemnaście czy dziewiętnaście, dziś spokojnie leżą w grobie.
- John Dos Passos – dziennikarz, pisarz straconego pokolenia operujący technikami: strumienia świadomości oraz symultanizmu (równoległe wydarzenia są prezentowane z różnych miejsc w jednym czasie) i wielopoziomowego kolażu (wycinków prasowych, autobiografii i biografii) z taką łatwością, z jaką Wyspiański tworzył swoje historyczne, symboliczne dramaty. W powieści o Nowym Jorku, która przyniosła mu rozgłos i majątek, zatytułowanej Manhattan Transfer z 1925 roku stworzył panoramę Ameryki lat 20. i 30. XX wieku, nazywanych erą jazzu, opisując zarówno życie bogaczy, jak i biedoty, emigrantów, pijaków.
- Ernest Hemingway, człowiek, którego biografia mogłaby posłużyć za oscarowy scenariusz. Jego behawioralna proza jest wypełniona analogiami do osobistych doświadczeń, czego przykładem są powieści Słońce też wschodzi – historia o tzw. straconym pokoleniu, czyli środowisku artystycznym zmuszonym do tworzenia w latach powojennych czy Komu bije dzwon, traktująca o oddziale partyzanckim walczącym po stronie Republikanów podczas Hiszpańskiej wojny domowej i reżimie generała Franco (Ernest Hemingway był w Hiszpanii dwa razy podczas wojny domowej jako korespondent). Był i jest autorem bardzo popularnym.
- William Faulkner, Laureat Nagrody Nobla z 1949 roku uważany przez swoich miłośników za jedynego prawdziwego amerykańskiego reprezentanta prozy modernistycznej lat 30., autor powieści, w których bohaterem jest południe Stanów Zjednoczonych z jego nastrojowością, atmosferą duszności, romantyki i grozy, widziane od czasów wojny secesyjnej po współczesność (np. Wściekłość i wrzask; Absalomie, Absalomie; Koniokrady). Jemu zawdzięczamy słowa: Nie można odrzucić przeszłości (…) staje się ona piętnem w życiu człowieka.
John Steinbeck – pisarz pochodzący z Kalifornii, noblista za rok 1962 opisujący przy użyciu techniki behawioralnej życie farmerów i robotników. W swoich powieściach Tortilla Flat; Myszy i ludzie, Grona gniewu; Na wschód od Edenu czy Ziemia naszej goryczy opowiada się za zaprotestowaniem wobec krzywdy społecznej, dając dowody swej ogromnej wrażliwości na problemy społeczne. Ta cecha nie sprawiła jednak, że Steinbeck nie potrafił z dystansem i ironią spojrzeć na Amerykanów. O jego ogromnym, lekkim i niezwykle inteligentnym poczuciu humoru świadczą chociażby spostrzeżenia, jakie poczynił przyglądając się swoim sąsiadom, kolegom, rodzinie:
Jedna trzecia ludzi w Ameryce chce schudnąć, jedna trzecia pragnie utyć, a jedna trzecia jeszcze się nie ważyła; Mężczyźni to taki rodzaj myśliwych, którzy przygotowują przynętę, zakładają sidła, a potem sami w nie wpadają. – z kobietami; Ostatnim złym nawykiem, jakiego się człowiek wyzbywa, jest udzielanie rad; Podstawowa zasada naszych czasów mówi, że człowiek sam nie poradzi sobie z tym cholernym światem.
Kalendarium światowej literatury międzywojennej
1920
- Herbert George Wells, Historia świata (The Outline of History)
- Edith Wharton, Wiek niewinności (The Age of Innocence)
1921
- Jaroslav Hasek, Przygody dobrego wojaka Szwejka (I tom)
1922
- James Joyce, Ulisses
1923
- Herbert George Wells, Ludzie jak bogowie (Men Like Gods)
1924
- Thomas Mann, Czarodziejska Góra (Der Zauberberg)
1925
- Francis Scott Fitzgerald – Wielki Gatsby (The Great Gatsby)
- Franz Kafka, Proces (Der Process)
- John Dos Passos, Manhattan Transfer
- Virginia Wolf, Pani Dalloway (Mrs. Dalloway)
1926
- Ernest Hemingway, Słońce też wschodzi (The Sun Also Rises)
- Alan Alexander Milne, Kubuś Puchatek (Winnie-the-Pooh)
1927
- Marcel Proust, W poszukiwaniu straconego czasu (À la recherche du temps perdu)
-Virginia Woolf, Do latarni morskiej (To the Lighthouse)
1928
- David Herbert Lawrence, Kochanek lady Chatterley (Lady Chatterley's Lover)
1929
- William Faulkner, Wściekłość i wrzask (The Sound and the Fury)
- Mahatma Gandhi, Autobiografia
- Ernest Hemingway, Pożegnanie z bronią (A Farewell to Arms)
- Eric Philbrook Kelly, Trębacz z Krakowa (The Trumpeter of Krakow)
- Władimir Majakowski, Pluskwa (Клоп)
- Erich Maria Remarque, Na Zachodzie bez zmian (Im Westen nichts Neues)
- Lew Trocki, Moje życie
1930
- Dashiell Hammett – Sokół maltański (The Maltese Falcon)
1931
- Antoine de Saint-Exupéry – Nocny lot (Vol de nuit)
1934
- Robert Grave, Ja, Klaudiusz (I, Claudius) oraz Klaudiusz i Messalina (Claudius the God and his Wife Messalina)
1936
- William Faulkner, Absalomie, Absalomie... (Absalom, Absalom!)
Klaus Mann, Mefisto (Mephisto)
- Margaret Mitchell, Przeminęło z wiatrem (Gone with the Wind)
- Vladimir Nabokov, Rozpacz (Отчаяние)
1937
- Karen Blixen, Pożegnanie z Afryką
- John Steinbeck, Myszy i ludzie (Of Mice and Men)
1939
- John Steinbeck, Grona gniewu (The Grapes of Wrath)
- Bertolt Brecht, Matka Courage i jej dzieci (Mutter Courage und ihre Kinder)
Autor: