klp.plKrytyczny stosunek do przeszłości stał się dla nowego pokolenia twórców, tzw. „młodych”, ideologiczną podstawową. Generacja popowstaniowa wykształciła nowy światopogląd, zupełnie odmienny do znanego z romantyzmu. Jednak jak podaje Michał Kuziak: „Stosunek pozytywistów do romantyków nie jest jednak jednoznacznie potępiający. »Młodzi« występowali przede wszystkim przeciw romantycznemu światopoglądowi (np. przeciw mesjanizmowi czy metafizyce), zwłaszcza – przeciw jego realizacji w polityce (poprzednie pokolenie zostało przez nich obarczone odpowiedzialnością za wywołanie i klęskę powstania styczniowego)”.
Mianem „młodych” określa się generację ludzi urodzonych w latach 1840-1850. Przeważnie pochodzili oni ze środowisk zdeklasowanej szlachty, przez co mówiło się o nich „wysadzeni z siodła”. Nazywa się ich również trzecim pokoleniem porozbiorowym. Jak zostało to już wspomniane, krytykowali oni swoich poprzedników za wywołanie i klęskę powstania styczniowego, ale należy nadmienić, że sami brali w nim udział. Okrucieństwo i bezsensowność tych walk często odbijała się na ich psychice, a prawie zawsze na światopoglądzie. Widać to na przykład w twórczości Elizy Orzeszkowej, która brała czynny udział w powstaniu: „Stałam się dwudziestoletnim świadkiem jednej z katastrof społecznych, najokropniejszych, jakie dostępnymi być mogą oczom śmiertelnych”.
„Młodzi” obrali zupełnie odmienną drogę niż romantycy do odzyskania niepodległości. Doskonale zdawali sobie bowiem sprawę, iż kolejne powstanie zbrojne, tak jak wszystkie poprzednie, nie przyniesie żadnego skutku, a może doprowadzić nawet do „wykrwawienia się” Polski. Program polskich pozytywistów został omówiony w innym punkcie.
Różnice pomiędzy romantyzmem a pozytywizmem były bardzo widoczne na polu literackim. W drugiej połowie XIX wieku nie było już wieszczów, bardów, lecz pojawili się pisarze-naukowcy, pisarze-działacze czy pisarze-społecznicy. Nastąpiła instrumentalizacja literatury. Artyści zaczęli posługiwać się nim niczym narzędziem. Za pomocą swoich dzieł mieli na celu osiągnąć konkretne efekty. Zależało im na tym, by odbiorcy odpowiednio reagowali na poruszane przez nich treści. Na rzecz użyteczności odarli literaturę z metafizyki, tak charakterystycznej dla romantyzmu. W problematyce nastąpił zwrot ku treściom społecznym.
Najlepiej zmiany, jakie zaszły w literaturze opisują słowa Kuziaka: „Charakterystyczne jest odejście pozytywistów od typowych dla romantyzmu tematów dotyczących tego, co jednostkowe o niepowtarzalne oraz zainteresowanie tym co typowe”. Widzimy zatem, że nastąpił zasadniczy zwrot z jednostki na zbiorowość, z wyjątkowości na codzienność.
Pozytywiści nie odrzucili jednak tradycji romantycznej w całości. Z ich aprobatą spotkał się bowiem zawarty w literaturze poprzedników patriotyzm. Szczególnie wysoko cenione wciąż pozostawały dzieła Mickiewicza, Słowackiego czy Krasińskiego. Z czasem w literaturze polskiej można było zaobserwować powolny powrót do problematyki znanej z romantyzmu.
Autor: