klp.plPan Tadeusz to najbardziej znane i najbardziej charakterystyczne działo Adama Mickiewicza. Poeta odmalował w nim obraz „utraconej ojczyzny” - ukochanej Litwy, „kraju lat dziecinnych”, do którego tęsknił przebywając na emigracji. Napisany regularnym 13-zgłoskowcem poemat nawiązuje w formie i tematyce do eposu, choć pierwotnym założeniem Mickiewicza nie było stworzenie dzieła o takiej przynależności gatunkowej. Utwór stopniowo rozrastał się pod jego piórem aż do monumentalnego, bo składającego się aż z dwunastu ksiąg.
Rękopis Pana Tadeusza
Można zastanawiać się, czy dzieło wielkiego wieszcza narodowego trafiło – zgodnie z jego zamierzeniami - „pod strzechy”. Nie ma chyba dzisiaj Polaka, który nie słyszałby o tym utworze. Mimo to wielu jest takich, którzy go nie czytali – a na pewno warto przebrnąć przez dziewiętnastowieczną składnię i leksykę po to, aby rozkoszować się przygodami polskiej szlachty, tak barwnie odmalowanymi w utworze.
Mickiewicz, podczas pobytu w Wielkopolsce, na krótko po zakończeniu powstania listopadowego, stworzył plan Pana Tadeusza. Pisał go natomiast już w Paryżu, w latach 1832 – 1834.
Jak podają znawcy literatury mickiewiczowskiej, wśród przyczyn, dla których Mickiewicz zdecydował się na stworzenie tego typu dzieła, znalazły się:
W utworze widoczne są też wpływy powieści historycznej W. Scotta, inspiracje pisarstwem F. Coopera, zwłaszcza jego powieściami sensacyjno- romansowymi oraz stylem H. Rzewuskiego i jego szlachecką gawędą.
Choć z początku Pan Tadeusz miał być tylko humorystyczną opowiastką o codziennym życiu zamieszkującej na wsi polskiej szlachty (Mickiewicz pisał w jednym z listów: „Piszę teraz właśnie poema wiejskie, w którym staram się zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek obraz naszego wiejskiego życia, łowów, zabaw, bitew, zajazdów etc.”), to z czasem „wiejskie poematy” zaczęły przekształcać się w poważny poemat o dziejach narodu i sprawach dla ojczyzny istotnych. Również objętość utworu uległa zmianie – z planowanych czterech ksiąg w efekcie końcowym Mickiewicz uzyskał aż dwanaście ksiąg.
Zdaniem Stafanowskiej, w poemacie tym autor zarysował swój program polityczny, który plasował się w okolicach poglądów emigracyjnych demokratów. Stąd Pan Tadeusz jest wyrazem wiary poety w solidarność ludu, w powszechne wyzwolenie i braterstwo, w patriotyzm drobnej, podupadłej szlachty.
Pełny tytuł polskiej epopei narodowej Adama Mickiewicza jest wieloczłonowy i brzmi: „Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem” i odnosi się do wielopłaszczyznowej tematyki poematu, przede wszystkim do losów głównego bohatera i wydarzeń, wokół których będzie rozgrywać się akcja. Wskazuje przy tym na miejsce (Litwa) i czas akcji (1811 i 1812 rok), jak również na konstrukcję dzieła (dwanaście ksiąg).
Przyczyny takiego nazwania dzieła przez jego autora są po dziś dzień tematem badań literaturoznawców, którzy doszukali się przynajmniej kilku pierwotnych jego wersji. Z analizy listów wieszcza wynika na przykład, że historia ta miała nosić tytuł „Szlachcic” (korespondencja Mickiewicza do Stefana Garczyńskiego z kwietnia 1833 roku) lub po prostu „Tadeusz” (list z 21 kwietnia 1833 roku do Antoniego E. Odyńca). Inną wersję poznajemy, gdy przyjrzymy się badaniom rękopisu poematu, który zatytułowany był „Żegota”.
Ostateczny tytuł pojawił się pierwszy raz w korespondencji Mickiewicza do Juliana Ursyna Niemcewicza z maja 1833 roku.
W podtytule autor zasugerował czytelnikowi, iż utwór będzie historią szlachecką, czyli opowieścią o czasach minionej Polski szlacheckiej. Określenie historia szlachecka każe nam również sądzić, iż epopeja będzie napisana językiem gawędowym, a narrator będzie miał w sobie cechy z klasycznego gawędziarza. Historia ta obrazuje odbiorcy życie na Litwie w latach 1811 i 1812.
Czombrów Maciej Rydel - pierwowzór Soplicowa
Miejscem akcji jest Soplicowo, leżące na Litwie. Miejsce to zostało przez autora celowo wyodrębnione z całej otaczającej go rzeczywistości, tworząc z niego swoistą enklawę polskości i spokoju. Ta osobowość Soplicowa, będącego w ładzie z otaczającą go przyrodą, z historią, czynią z niego też miejsce mityczne i magiczne, krainę szczęśliwości.
Czas akcji – jak napisał w podtytule sam Mickiewicz - są to lata 1811 – 1812. Autor starał się zobrazować polską szlachtę w przededniu kampanii napoleońskiej. Mickiewicz opisał też ostatnie lata I Rzeczpospolitej.
Narrator występujący w utworze jawi się czytelnikowi w podwójnej roli. Jak napisał K. Górski, raz jest narratorem wszechwiedzącym, innym razem znowu wyrazicielem opinii, przekonań ogółu. Jako narrator obiektywny autor rzetelnie, reportersko opisywał wydarzenia, myśli, uczucia, przeżycia. Jako narrator w drugim wcieleniu autor natomiast przyznawał się przed czytelnikiem, iż nie wie wszystkiego.
Z. Szmydtowa natomiast stwierdziła, iż w Panu Tadeuszu obserwujemy tzw. narratora gawędowego. Zwraca się on bowiem najczęściej wprost do czytelnika i słuchacza jego opowieści, którą snuje tak, jakby była klasyczną gawędą.
Mickiewicz w Panu Tadeuszu często świadomie korzystał z dorobku tradycji antycznej. Już sam gatunek, którym jest Pan Tadeusz, czyli epos, jest gatunkiem stosowanym bardzo często przez samego Homera. Autor więc nie krył, iż jego dzieło jest niejako spadkobiercą antycznej tradycji eposu.
Mickiewicz do swego dzieła starał się jednak wprowadzić również elementy oryginalne, których nie było eposach starożytnych. Tym samym doprowadził do odmłodzenia gatunku, czyniąc go bestsellerem wśród romantycznych twórców. W utworze, jak trafnie zauważył J. Krzyżanowski, zauważyć też można inspirację rodzimą literaturą, zwłaszcza twórczością Kochanowskiego. W ten autor sposób pokazał, iż nowotworzone dzieła pozostają w ścisłym związku z tymi, które powstały w historii.
Kompozycja epopei jest splotem trzech głównych wątków. Dodatkowym, humorystycznym i pobocznym, jest wątek sporu o charty.
Działalność księdza Robaka
Ten cichy kapłan usiłował przygotować powstanie na Litwie, które wsparłoby Napoleona, idącego na Rosję. W tym celu postanowił do swego pomysłu przekonać zaściankową szlachtę.
Plany dotyczące powstania przekreślił jednak nieoczekiwany zajazd na zamek. W jego trakcie Robak został ranny i na łożu śmierci wyjawił swą tajemnicę – okazało się, iż był on Jackiem Soplicą, ojcem Tadeusza i bratem Sędziego.
Spór o zamek
Był to dawny zamek Horeszków, do którego pretensje zgłaszali też Soplicowie, a z czym nie zgadzał się potomek Horeszków - Hrabia. Gdy ten, znudzony już toczącym się procesem, chciał od niego odstąpić, wolę walki rozbudził w nim Gerwazy, zaś sam zamek stał się przedmiotem zajazdu.
Sprawę zamku polubownie rozwiązali Tadeusz i Zosia.
Miłosne problemy Tadeusza
Tadeusz, młody szlachcic, po powrocie ze szkoły do rodzinnej posiadłości, ujrzał Zosię – którą od pierwszej chwili pokochał. Widział ją jednak tylko przelotnie, w niekompletnym stroju, przez co pomylił ją później z Telimieną, która była z tego bardzo zadowolona i bardzo jej to pochlebiało.
Przez tę pierwszą pomyłkę Tadeusza inne miłosne perypetie uległy zagmatwaniu – Hrabia chciała zdobyć Zosię, a Tadeusz Telimenę. Z czasem jednak Tadeusz zauważył swój błąd i zaczął adorować Zosię, zaś Hrabia – Telimenę.
Ostatecznie Tadeusz i Zosia pobrali się, a Telimena wyszła za mąż za Rejenta.
Przyroda jest integralnym i znaczącym tłem dla rozgrywających się w poemacie wydarzeń. W jej opisie posługuje się poeta syntezą zjawisk wizualnych, dźwiękowych, słuchowych, a nawet dotykowych. Angażuje on wszystkie zmysły czytelnika, każąc kontemplować ten sam element świata z wielu punktów widzenia jednocześnie. Już dawno, zrobił to bowiem Stanisław Witkiewicz, zauważono, że Mickiewicz jest w Panu Tadeuszu kolorystą. Na potwierdzenie tej tezy wystarczy przytoczyć taki oto fragment:
czy też:
Niektórzy idą jeszcze dalej i postrzegają opisy Mickiewiczowskie jako przykład opisów preimpresjonistycznych. Teza ta daje się obronić, jeśli przywołamy wspomnianą już syntezę postrzegania zmysłowego oraz ulotność, momentalność, chwilowość określonego wyglądu opisywanych zdarzeń. Są to cech znamionujące impresjonistyczny opis pejzażu.
Najważniejszym środkiem artystycznym stosowanym przy opisie przyrody są animizacje i personifikacje. Świadczy to o niezwykłej roli, jaką odgrywa natura w poemacie. Jest ona bowiem ściśle zespolona z człowiekiem. Częstokroć nakreślony pejzaż jest również pejzażem wewnętrznym, tzn. oddającym stan ducha podmiotu mówiącego czy bohaterów. Liczne są porównania postaci poematu, ich zachowań do charakterystycznych zachowań zwierzęcych, np. Hrabia podglądając Zosię, skrada się jak kot. Co więcej, przyroda współgra również z rozwojem akcji. Kiedy zachodzi potrzeba odizolowania dworku Sopliców od reszty świata, aby nie dowiedziano się o bitwie, rozpętuje się ogromna burza, która uniemożliwia przemieszczanie się.
Ostatnia znaczącą funkcją opisów przyrody jest konstruowanie nastroju sielskości. Ostoja polskości – dworek soplicowski zewsząd otoczony jest przez naturę w różnych formach. Nieopodal znajduje się sad, gaik, las, polana ze stawami, Niemen. Każde z tych miejsc jest dokładnie i szczegółowo opisane przez poetę z pasja godną botanika czy zoologa. Jednak z łatwością, nawet przy mnogości szczegółów, można wskazać cechę łączące niemal wszystkie opisy – jest to jej polski charakter. Wszystkie elementy pojawiające się w poemacie są znane, zwyczajne, naturalne dla przyrody nadniemeńskiej. Uporządkowane wyjątkowo systematycznie dają harmonijny obraz Litewskiej natury.
W inwokacji czytamy:
Jest to uroczysty zwrot Mickiewicza do jego rodzinnego kraju, do utraconej ojczyzny. Jest to też pochwała i prośba do Matki Bożej o udzielenie mu natchnienia.
Z inwokacji da się także odczytać główne przesłanie i tematykę dzieła. We wstępnych wersach czytamy więc o tęsknocie za polskim krajobrazem, która zapowiada utwór, o którym niektórzy literaturoznawcy piszą, iż jest elegijną opowieścią o niedostępnej dla poety krainie z lat dziecinnych, o której nadal marzy.
Epilog ukazuje nam ten sam katalog uczuć poety, tyle że z nieco innej perspektywy. Autor opisuje nam uczucia obcości i wygnania, które towarzyszą każdemu emigrantowi. Te emocje spowodowały, że myśli i marzenia poety skierowały się w stronę kraju lat dziecinnych, w stronę świata mu bliskiego i mu przyjaznemu. Stąd opisywany w Panu Tadeuszu świat jest sielankowy, harmonijny i nierealnie doskonały.
Pan Tadeusz doczekał się dwukrotnego (niektóre źródła wspominają o jeszcze jednaj przedwojennej ekranizacji) przeniesienia na ekran.
- 1928 r. – przedwojenna, niema, czarno – biała ekranizacja dzieła w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego.
- 1999 r. – współczesna wersja w reżyserii Andrzeja Wajdy, ze wspaniałą muzyką i świetną obsadą aktorską. W głównych rolach wystąpili: Michał Żebrowski (Tadeusz), Bogusław Linda (ksiądz Robak), Daniel Olbrychski (Gerwazy), Alicja Bachleda-Curuś (Zosia), Grażyna Szapołowska (Telimena). Zaskoczeniem zapewne dla wielbicieli dzieła Mickiewicza był fakt, że w roli Hrabiego, który w utworze przedstawiany jest jako człowiek młody, tylko o kilka lat starszy od Tadeusza, obsadzono mężczyznę w sile wieku, Marka Kondrada.
Ekranizacja Pana Tadeusza była dopełnieniem sławy i popularności, jaką nadal, pomimo upływu czasu i zmian zachodzących w świadomości czytelników, którym obecnie obce są idee narodowo – wyzwoleńcze, cieszy się dzieło Adama Mickiewicza. Co prawda opinia publiczna obawiała się o wierność przedstawienia oryginału w formie filmu, w którym piękno słowa pisanego zostało zmaterializowane do oczu widza, to jednak film Wajdy wywołał falę ogólnego zachwytu i przychylnych opinii.
- 1970 teatr telewizji TVP, Pan Tadeusz reż. Adam Hanuszkiewicz, obsada - Obsada: Adam Hanuszkiewicz, Henryk Machalica, Mieczysław Voit (narracja), Andrzej Zaorski (Tadeusz), Elżbieta Borkowska-Szukaszta (Zosia), Joanna Jedlewska (Telimena), Kazimierz Opaliński (Wojski), Kazimierz Wichniarz (Sędzia), Zbigniew Zapasiewicz (Hrabia), Władysław Krasnowiecki (Podkomorzy), Gustaw Lutkiewicz (Rejent), Eugeniusz Robaczewski (Asesor), Krzysztof Chamiec (Ksiądz Robak), Kazmierz Dejunowicz (Woźny) i inni.
2009 - Pan Tadeusz - rockowa opera w wykonaniu wileńskiego zespołu tańca ludowego Zgoda
2011 - Teatr Wybrzeże, reż. Jarosław Tumidajski. Zapowiedź inscenizacji brzmiała: "Spektakl któremu daleko do klasycznego odczytania naszej narodowej epopei"
2011 - Teatr Mały w Manufakturze w Łodzi, reż. Mariusz Pilawski
2012 - Teatr Współczesny w Szczecinie - Pan Tadeusz, reż. Irena Jun. Obsada: Tadeusz - Wojciech Sandach, Jacek Soplica-ksiądz Robak - Konrad Pawicki, Sędzia - Robert Gondek, Podkomorzy - Grzegorz Młudzik, Hrabia - Paweł Niczewski, Wojski - Wiesław Orłowski, Gerwazy - Arkadiusz Buszko, Protazy - Jacek Piątkowski, Zosia - Barbara Lewandowska, Telimena - Joanna Matuszak
2015 - Teatr Narodowy w Warszawie, reżyseria: Piotr Cieplak, czytanie Pana Tadeusza
2016 - Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie, Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie, reż. Mikołaj Grabowski
2018 Nowy Teatr w Słupsku, reż. Dominik Nowak. Obsada: Bożena Borek, Igor Chmielnik, Sławomir Głazek (gościnnie), Monika Janik, Adam Jędrosz, Jerzy Karnicki, Ireneusz Kaskiewicz, Krzysztof Kluzik, Wojciech Marcinkowski, Dominik Nowak, Hanna Piotrowska, Magdalena Płaneta.
Pan Tadeusz jest niewątpliwie dziełem, które weszło do kanonu polskiej literatury. Stąd też chętnie korzystali z niego również inni twórcy, czyniąc go podstawą, natchnieniem swych utworów. Sienkiewiczowski Latarnik, tęskniący za ojczyzną, czytał właśnie Pana Tadeusza. Do Soplicy – Robaka niezwykle podobną biografię na Kmicic. Soplicowo – czyli szlachecki, polski dworek, odnajdujemy także – tyle że pod innymi nazwami – w Nocach i dniach, czy w Przedwiośniu. U Gombrowicza natomiast widzimy parodię dworku Soplicowo, szlacheckich obyczajów oraz idealnej miłości na wzór Zosi i Tadeusza. Poniżej lista wybranych inspiracji i nawiązań:
· Za pierwowzór Postoliny z Zemsty Adama Fredry uważano postać Telimeny z Pana Tadeusza.
· XIII księga "Pana Tadeusza", czyli Noc poślubna Tadeusza i Zosi, Aleksander Fredro, naśladując mickiewiczowską narrację, w satyryczny sposób przedstawia ciąg dalszy epopei.
· Obrona Sokołowa Aleksandra Morgenbessera – na poemacie Mickiewicza wzorowane były postacie mieszkańców Sokołowa, a także komizm postaci i sytuacji.
· Noc strzelców w Anatolii Karola Brzozowskiego – utwór bardzo podobny do Pana Tadeusza pod względem ukazania życia szlacheckiego, obyczajowości i sztuki myślistwa.
· Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – jest świadomym nawiązaniem do dzieła Mickiewicza, zwłaszcza, jeżeli chodzi o przedstawienie przyrody nadniemeńskiej oraz treści patriotyczne.
· Jan Prorok Alfreda Nossiga – zamierzona imitacja Pana Tadeusza na płaszczyźnie stylu, kompozycji i fabuły.
· Laszka Włodzimierza Wysockiego – poemat podobny w partiach opisowych do dzieła Adama Mickiewicza.
· Pan Balcerek w Brazylii Marii Konopnickiej – naśladuje opisową technikę Pana Tadeusza. Są to opisy wschodu słońca i burzy.
· Stary kościół miechowski Norberta Bonczyka – utwór wzorowany na Panu Tadeuszu poprzez wprowadzenie anegdot, mickiewiczowskiego humoru, ucieczkę do miejsc dzieciństwa.
· Sobol i panna i Puszcza Józefa Weyssenhoffa – idylliczna wizja życia człowieka, który żyje w zgodzie z naturą i cieszy się jej przychylnością jest kolejnym wcieleniem soplicowskiej arkadii.
· Ferdydurke Witolda Gombrowicza – odnaleźć można podobieństwa do ziemiańskiego kultu jedzenia i posiłku.
· Dolina Issy Czesława Miłosza – wzorowany na arkadyjskości Soplicowa w Panu Tadeuszu świat antyarkadii, w której zło ma również swoje miejsce.
Można zastanawiać się, czy dzieło wielkiego wieszcza narodowego trafiło – zgodnie z jego zamierzeniami - „pod strzechy”. Nie ma chyba dzisiaj Polaka, który nie słyszałby o tym utworze. Mimo to wielu jest takich, którzy go nie czytali – a na pewno warto przebrnąć przez dziewiętnastowieczną składnię i leksykę po to, aby rozkoszować się przygodami polskiej szlachty, tak barwnie odmalowanymi w utworze.
Okoliczności powstania Pana Tadeusza - geneza
Mickiewicz, podczas pobytu w Wielkopolsce, na krótko po zakończeniu powstania listopadowego, stworzył plan Pana Tadeusza. Pisał go natomiast już w Paryżu, w latach 1832 – 1834.
Jak podają znawcy literatury mickiewiczowskiej, wśród przyczyn, dla których Mickiewicz zdecydował się na stworzenie tego typu dzieła, znalazły się:
- przypomnienie historii Polski, czyli kraju, za którym tak bardzo tęsknił; obudzenie nadziei pokładanych w kampanii napoleońskiej;
- sławienie uroków ziemiańskiego, szlacheckiego życia oraz piękna przyrody rodzimej ziemi;
- optymistyczna wizja przyszłych losów Polski;
- epopeja miała być też dla autora powrotem do „arkadii lat dziecięcych”, stąd też w utworze pojawił się obraz tzw. małej ojczyzny.
W utworze widoczne są też wpływy powieści historycznej W. Scotta, inspiracje pisarstwem F. Coopera, zwłaszcza jego powieściami sensacyjno- romansowymi oraz stylem H. Rzewuskiego i jego szlachecką gawędą.
Choć z początku Pan Tadeusz miał być tylko humorystyczną opowiastką o codziennym życiu zamieszkującej na wsi polskiej szlachty (Mickiewicz pisał w jednym z listów: „Piszę teraz właśnie poema wiejskie, w którym staram się zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek obraz naszego wiejskiego życia, łowów, zabaw, bitew, zajazdów etc.”), to z czasem „wiejskie poematy” zaczęły przekształcać się w poważny poemat o dziejach narodu i sprawach dla ojczyzny istotnych. Również objętość utworu uległa zmianie – z planowanych czterech ksiąg w efekcie końcowym Mickiewicz uzyskał aż dwanaście ksiąg.
Zdaniem Stafanowskiej, w poemacie tym autor zarysował swój program polityczny, który plasował się w okolicach poglądów emigracyjnych demokratów. Stąd Pan Tadeusz jest wyrazem wiary poety w solidarność ludu, w powszechne wyzwolenie i braterstwo, w patriotyzm drobnej, podupadłej szlachty.
Znaczenie tytułu i podtytułu Pana Tadeusza
Pełny tytuł polskiej epopei narodowej Adama Mickiewicza jest wieloczłonowy i brzmi: „Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem” i odnosi się do wielopłaszczyznowej tematyki poematu, przede wszystkim do losów głównego bohatera i wydarzeń, wokół których będzie rozgrywać się akcja. Wskazuje przy tym na miejsce (Litwa) i czas akcji (1811 i 1812 rok), jak również na konstrukcję dzieła (dwanaście ksiąg).
Przyczyny takiego nazwania dzieła przez jego autora są po dziś dzień tematem badań literaturoznawców, którzy doszukali się przynajmniej kilku pierwotnych jego wersji. Z analizy listów wieszcza wynika na przykład, że historia ta miała nosić tytuł „Szlachcic” (korespondencja Mickiewicza do Stefana Garczyńskiego z kwietnia 1833 roku) lub po prostu „Tadeusz” (list z 21 kwietnia 1833 roku do Antoniego E. Odyńca). Inną wersję poznajemy, gdy przyjrzymy się badaniom rękopisu poematu, który zatytułowany był „Żegota”.
Ostateczny tytuł pojawił się pierwszy raz w korespondencji Mickiewicza do Juliana Ursyna Niemcewicza z maja 1833 roku.
W podtytule autor zasugerował czytelnikowi, iż utwór będzie historią szlachecką, czyli opowieścią o czasach minionej Polski szlacheckiej. Określenie historia szlachecka każe nam również sądzić, iż epopeja będzie napisana językiem gawędowym, a narrator będzie miał w sobie cechy z klasycznego gawędziarza. Historia ta obrazuje odbiorcy życie na Litwie w latach 1811 i 1812.
Czas i miejsce akcji
Miejscem akcji jest Soplicowo, leżące na Litwie. Miejsce to zostało przez autora celowo wyodrębnione z całej otaczającej go rzeczywistości, tworząc z niego swoistą enklawę polskości i spokoju. Ta osobowość Soplicowa, będącego w ładzie z otaczającą go przyrodą, z historią, czynią z niego też miejsce mityczne i magiczne, krainę szczęśliwości.
Czas akcji – jak napisał w podtytule sam Mickiewicz - są to lata 1811 – 1812. Autor starał się zobrazować polską szlachtę w przededniu kampanii napoleońskiej. Mickiewicz opisał też ostatnie lata I Rzeczpospolitej.
Narrator powieści
Narrator występujący w utworze jawi się czytelnikowi w podwójnej roli. Jak napisał K. Górski, raz jest narratorem wszechwiedzącym, innym razem znowu wyrazicielem opinii, przekonań ogółu. Jako narrator obiektywny autor rzetelnie, reportersko opisywał wydarzenia, myśli, uczucia, przeżycia. Jako narrator w drugim wcieleniu autor natomiast przyznawał się przed czytelnikiem, iż nie wie wszystkiego.
Z. Szmydtowa natomiast stwierdziła, iż w Panu Tadeuszu obserwujemy tzw. narratora gawędowego. Zwraca się on bowiem najczęściej wprost do czytelnika i słuchacza jego opowieści, którą snuje tak, jakby była klasyczną gawędą.
Nawiązania do tradycji antycznej w Panu Tadeuszu
Mickiewicz w Panu Tadeuszu często świadomie korzystał z dorobku tradycji antycznej. Już sam gatunek, którym jest Pan Tadeusz, czyli epos, jest gatunkiem stosowanym bardzo często przez samego Homera. Autor więc nie krył, iż jego dzieło jest niejako spadkobiercą antycznej tradycji eposu.
Mickiewicz do swego dzieła starał się jednak wprowadzić również elementy oryginalne, których nie było eposach starożytnych. Tym samym doprowadził do odmłodzenia gatunku, czyniąc go bestsellerem wśród romantycznych twórców. W utworze, jak trafnie zauważył J. Krzyżanowski, zauważyć też można inspirację rodzimą literaturą, zwłaszcza twórczością Kochanowskiego. W ten autor sposób pokazał, iż nowotworzone dzieła pozostają w ścisłym związku z tymi, które powstały w historii.
Streszczenie głównych wątków eposu
Kompozycja epopei jest splotem trzech głównych wątków. Dodatkowym, humorystycznym i pobocznym, jest wątek sporu o charty.
Działalność księdza Robaka
Ten cichy kapłan usiłował przygotować powstanie na Litwie, które wsparłoby Napoleona, idącego na Rosję. W tym celu postanowił do swego pomysłu przekonać zaściankową szlachtę.
Plany dotyczące powstania przekreślił jednak nieoczekiwany zajazd na zamek. W jego trakcie Robak został ranny i na łożu śmierci wyjawił swą tajemnicę – okazało się, iż był on Jackiem Soplicą, ojcem Tadeusza i bratem Sędziego.
Spór o zamek
Był to dawny zamek Horeszków, do którego pretensje zgłaszali też Soplicowie, a z czym nie zgadzał się potomek Horeszków - Hrabia. Gdy ten, znudzony już toczącym się procesem, chciał od niego odstąpić, wolę walki rozbudził w nim Gerwazy, zaś sam zamek stał się przedmiotem zajazdu.
Sprawę zamku polubownie rozwiązali Tadeusz i Zosia.
Miłosne problemy Tadeusza
Tadeusz, młody szlachcic, po powrocie ze szkoły do rodzinnej posiadłości, ujrzał Zosię – którą od pierwszej chwili pokochał. Widział ją jednak tylko przelotnie, w niekompletnym stroju, przez co pomylił ją później z Telimieną, która była z tego bardzo zadowolona i bardzo jej to pochlebiało.
Przez tę pierwszą pomyłkę Tadeusza inne miłosne perypetie uległy zagmatwaniu – Hrabia chciała zdobyć Zosię, a Tadeusz Telimenę. Z czasem jednak Tadeusz zauważył swój błąd i zaczął adorować Zosię, zaś Hrabia – Telimenę.
Ostatecznie Tadeusz i Zosia pobrali się, a Telimena wyszła za mąż za Rejenta.
Przyroda w Panu Tadeuszu
Przyroda jest integralnym i znaczącym tłem dla rozgrywających się w poemacie wydarzeń. W jej opisie posługuje się poeta syntezą zjawisk wizualnych, dźwiękowych, słuchowych, a nawet dotykowych. Angażuje on wszystkie zmysły czytelnika, każąc kontemplować ten sam element świata z wielu punktów widzenia jednocześnie. Już dawno, zrobił to bowiem Stanisław Witkiewicz, zauważono, że Mickiewicz jest w Panu Tadeuszu kolorystą. Na potwierdzenie tej tezy wystarczy przytoczyć taki oto fragment:
I po ciemnozielonym, świeżym, wonnym sianie,
Z którego młodzież sobie zrobiła posłanie,
Rozpływały się złote, migające pręgi
Z otworu czarnej strzechy, jak z warkocza wstęgi
czy też:
Na zachód obłok na kształt rąbkowych firanek,
Przejrzysty, sfałdowany, po wierzchu perłowy,
Po brzegach pozłacany, w głębi purpurowy,
Jeszcze blaskiem zachodu tlił się i rozżarzał,
Aż powoli pożółkniał, zbladnął i poszarzał
Niektórzy idą jeszcze dalej i postrzegają opisy Mickiewiczowskie jako przykład opisów preimpresjonistycznych. Teza ta daje się obronić, jeśli przywołamy wspomnianą już syntezę postrzegania zmysłowego oraz ulotność, momentalność, chwilowość określonego wyglądu opisywanych zdarzeń. Są to cech znamionujące impresjonistyczny opis pejzażu.
Najważniejszym środkiem artystycznym stosowanym przy opisie przyrody są animizacje i personifikacje. Świadczy to o niezwykłej roli, jaką odgrywa natura w poemacie. Jest ona bowiem ściśle zespolona z człowiekiem. Częstokroć nakreślony pejzaż jest również pejzażem wewnętrznym, tzn. oddającym stan ducha podmiotu mówiącego czy bohaterów. Liczne są porównania postaci poematu, ich zachowań do charakterystycznych zachowań zwierzęcych, np. Hrabia podglądając Zosię, skrada się jak kot. Co więcej, przyroda współgra również z rozwojem akcji. Kiedy zachodzi potrzeba odizolowania dworku Sopliców od reszty świata, aby nie dowiedziano się o bitwie, rozpętuje się ogromna burza, która uniemożliwia przemieszczanie się.
Ostatnia znaczącą funkcją opisów przyrody jest konstruowanie nastroju sielskości. Ostoja polskości – dworek soplicowski zewsząd otoczony jest przez naturę w różnych formach. Nieopodal znajduje się sad, gaik, las, polana ze stawami, Niemen. Każde z tych miejsc jest dokładnie i szczegółowo opisane przez poetę z pasja godną botanika czy zoologa. Jednak z łatwością, nawet przy mnogości szczegółów, można wskazać cechę łączące niemal wszystkie opisy – jest to jej polski charakter. Wszystkie elementy pojawiające się w poemacie są znane, zwyczajne, naturalne dla przyrody nadniemeńskiej. Uporządkowane wyjątkowo systematycznie dają harmonijny obraz Litewskiej natury.
Inwokacja i epilog Pana Tadeusza
W inwokacji czytamy:
Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie;
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie;
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
Jest to uroczysty zwrot Mickiewicza do jego rodzinnego kraju, do utraconej ojczyzny. Jest to też pochwała i prośba do Matki Bożej o udzielenie mu natchnienia.
Z inwokacji da się także odczytać główne przesłanie i tematykę dzieła. We wstępnych wersach czytamy więc o tęsknocie za polskim krajobrazem, która zapowiada utwór, o którym niektórzy literaturoznawcy piszą, iż jest elegijną opowieścią o niedostępnej dla poety krainie z lat dziecinnych, o której nadal marzy.
Epilog ukazuje nam ten sam katalog uczuć poety, tyle że z nieco innej perspektywy. Autor opisuje nam uczucia obcości i wygnania, które towarzyszą każdemu emigrantowi. Te emocje spowodowały, że myśli i marzenia poety skierowały się w stronę kraju lat dziecinnych, w stronę świata mu bliskiego i mu przyjaznemu. Stąd opisywany w Panu Tadeuszu świat jest sielankowy, harmonijny i nierealnie doskonały.
Ekranizacje „PanaTadeusza”
Pan Tadeusz doczekał się dwukrotnego (niektóre źródła wspominają o jeszcze jednaj przedwojennej ekranizacji) przeniesienia na ekran.
- 1928 r. – przedwojenna, niema, czarno – biała ekranizacja dzieła w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego.
- 1999 r. – współczesna wersja w reżyserii Andrzeja Wajdy, ze wspaniałą muzyką i świetną obsadą aktorską. W głównych rolach wystąpili: Michał Żebrowski (Tadeusz), Bogusław Linda (ksiądz Robak), Daniel Olbrychski (Gerwazy), Alicja Bachleda-Curuś (Zosia), Grażyna Szapołowska (Telimena). Zaskoczeniem zapewne dla wielbicieli dzieła Mickiewicza był fakt, że w roli Hrabiego, który w utworze przedstawiany jest jako człowiek młody, tylko o kilka lat starszy od Tadeusza, obsadzono mężczyznę w sile wieku, Marka Kondrada.
Ekranizacja Pana Tadeusza była dopełnieniem sławy i popularności, jaką nadal, pomimo upływu czasu i zmian zachodzących w świadomości czytelników, którym obecnie obce są idee narodowo – wyzwoleńcze, cieszy się dzieło Adama Mickiewicza. Co prawda opinia publiczna obawiała się o wierność przedstawienia oryginału w formie filmu, w którym piękno słowa pisanego zostało zmaterializowane do oczu widza, to jednak film Wajdy wywołał falę ogólnego zachwytu i przychylnych opinii.
Adaptacje teatralne
- 1970 teatr telewizji TVP, Pan Tadeusz reż. Adam Hanuszkiewicz, obsada - Obsada: Adam Hanuszkiewicz, Henryk Machalica, Mieczysław Voit (narracja), Andrzej Zaorski (Tadeusz), Elżbieta Borkowska-Szukaszta (Zosia), Joanna Jedlewska (Telimena), Kazimierz Opaliński (Wojski), Kazimierz Wichniarz (Sędzia), Zbigniew Zapasiewicz (Hrabia), Władysław Krasnowiecki (Podkomorzy), Gustaw Lutkiewicz (Rejent), Eugeniusz Robaczewski (Asesor), Krzysztof Chamiec (Ksiądz Robak), Kazmierz Dejunowicz (Woźny) i inni.
2009 - Pan Tadeusz - rockowa opera w wykonaniu wileńskiego zespołu tańca ludowego Zgoda
2011 - Teatr Wybrzeże, reż. Jarosław Tumidajski. Zapowiedź inscenizacji brzmiała: "Spektakl któremu daleko do klasycznego odczytania naszej narodowej epopei"
2011 - Teatr Mały w Manufakturze w Łodzi, reż. Mariusz Pilawski
2012 - Teatr Współczesny w Szczecinie - Pan Tadeusz, reż. Irena Jun. Obsada: Tadeusz - Wojciech Sandach, Jacek Soplica-ksiądz Robak - Konrad Pawicki, Sędzia - Robert Gondek, Podkomorzy - Grzegorz Młudzik, Hrabia - Paweł Niczewski, Wojski - Wiesław Orłowski, Gerwazy - Arkadiusz Buszko, Protazy - Jacek Piątkowski, Zosia - Barbara Lewandowska, Telimena - Joanna Matuszak
2015 - Teatr Narodowy w Warszawie, reżyseria: Piotr Cieplak, czytanie Pana Tadeusza
2016 - Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie, Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie, reż. Mikołaj Grabowski
2018 Nowy Teatr w Słupsku, reż. Dominik Nowak. Obsada: Bożena Borek, Igor Chmielnik, Sławomir Głazek (gościnnie), Monika Janik, Adam Jędrosz, Jerzy Karnicki, Ireneusz Kaskiewicz, Krzysztof Kluzik, Wojciech Marcinkowski, Dominik Nowak, Hanna Piotrowska, Magdalena Płaneta.
Odwołania do Pana Tadeusza
Pan Tadeusz jest niewątpliwie dziełem, które weszło do kanonu polskiej literatury. Stąd też chętnie korzystali z niego również inni twórcy, czyniąc go podstawą, natchnieniem swych utworów. Sienkiewiczowski Latarnik, tęskniący za ojczyzną, czytał właśnie Pana Tadeusza. Do Soplicy – Robaka niezwykle podobną biografię na Kmicic. Soplicowo – czyli szlachecki, polski dworek, odnajdujemy także – tyle że pod innymi nazwami – w Nocach i dniach, czy w Przedwiośniu. U Gombrowicza natomiast widzimy parodię dworku Soplicowo, szlacheckich obyczajów oraz idealnej miłości na wzór Zosi i Tadeusza. Poniżej lista wybranych inspiracji i nawiązań:
· Za pierwowzór Postoliny z Zemsty Adama Fredry uważano postać Telimeny z Pana Tadeusza.
· XIII księga "Pana Tadeusza", czyli Noc poślubna Tadeusza i Zosi, Aleksander Fredro, naśladując mickiewiczowską narrację, w satyryczny sposób przedstawia ciąg dalszy epopei.
· Obrona Sokołowa Aleksandra Morgenbessera – na poemacie Mickiewicza wzorowane były postacie mieszkańców Sokołowa, a także komizm postaci i sytuacji.
· Noc strzelców w Anatolii Karola Brzozowskiego – utwór bardzo podobny do Pana Tadeusza pod względem ukazania życia szlacheckiego, obyczajowości i sztuki myślistwa.
· Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – jest świadomym nawiązaniem do dzieła Mickiewicza, zwłaszcza, jeżeli chodzi o przedstawienie przyrody nadniemeńskiej oraz treści patriotyczne.
· Jan Prorok Alfreda Nossiga – zamierzona imitacja Pana Tadeusza na płaszczyźnie stylu, kompozycji i fabuły.
· Laszka Włodzimierza Wysockiego – poemat podobny w partiach opisowych do dzieła Adama Mickiewicza.
· Pan Balcerek w Brazylii Marii Konopnickiej – naśladuje opisową technikę Pana Tadeusza. Są to opisy wschodu słońca i burzy.
· Stary kościół miechowski Norberta Bonczyka – utwór wzorowany na Panu Tadeuszu poprzez wprowadzenie anegdot, mickiewiczowskiego humoru, ucieczkę do miejsc dzieciństwa.
· Sobol i panna i Puszcza Józefa Weyssenhoffa – idylliczna wizja życia człowieka, który żyje w zgodzie z naturą i cieszy się jej przychylnością jest kolejnym wcieleniem soplicowskiej arkadii.
· Ferdydurke Witolda Gombrowicza – odnaleźć można podobieństwa do ziemiańskiego kultu jedzenia i posiłku.
· Dolina Issy Czesława Miłosza – wzorowany na arkadyjskości Soplicowa w Panu Tadeuszu świat antyarkadii, w której zło ma również swoje miejsce.
Czesław Miłosz o Panu Tadeuszu
(Ziemia Ulro, 1977)
I to właśnie najbardziej ciekawi mnie w “Panu Tadeuszu”: pogodna aprobata istnienia, jakby wszystkie rzeczy, dlatego tylko, że zostały obdarzone bytem, były dobre. W ciągu ponad stu pięćdziesięciu lat, jakie upłynęły od jego napisania, przyzwyczailiśmy się do literatury idącej w dokładnie przeciwnym kierunku, eksplorującej różne odmiany zła i cierpienia, czemu nie należy się dziwić, skoro gwałtowne przemiany europejskich społeczeństw i erozja wiary w ład metafizyczny nie sprzyjały pojmowaniu świata jako harmonii. Toteż pogoda “Pana Tadeusza” zastanawia i niepokoi jako dar utracony. Być może za jego przyjaznym szacunkiem wobec ziemi jako ogrodu, wolno odgadywać i nabożność człowieka religijnego, ucznia Claude de Saint-Martin i optymizm wychowanka Oświecenia. Kiedy Mickiewicz był studentem, miał możność być w teatrze na operze Mozarta “Czarodziejski flet” – i myślę, że wbrew pozorom, “Pan Tadeusz” mieściłby się najlepiej w epoce “lóż mistycznych”.
(Przedmowa do francuskiego wydania “Pana Tadeusza”,1992)
Mapa serwisu:
- Biografia Adama Mickiewicza
- Pan Tadeusz - streszczenie
- Pan Tadeusz- bohaterowie
- Katalog bohaterów
- Szlachta w Panu Tadeuszu
- Jacek Soplica – ksiądz Robak jako bohater romantyczny
- Charakterystyka Tadeusza
- Charakterystyka Zosi
- Charakterystyka Telimeny
- Charakterystyka Gerwazego
- Charakterystyka porównawcza Hrabiego i Sędziego
- Hrabia - charakterystyka
- Postacie historyczne w Panu Tadeuszu
- Charakterystyka postaci drugoplanowych w Panu Tadeuszu
- Rozmowa z Gerwazym - wywiad z bohaterem epopei Adama Mickiewicza.
- Skrucha, żal i rozpacz na łożu śmierci...; Jacek Soplica - bohater niezwykły.
- Pan Tadeusz - opracowanie
- Geneza „Pana Tadeusza”
- Biografia Adama Mickiewicza
- Komizm sporu Asesora z Rejentem
- Wątek sporu o zamek
- Wątek miłosny w Panu Tadeuszu
- Wątek działalności księdza Robaka
- Narrator, język epopei
- Obyczaje i zwyczaje w Panu Tadeuszu
- Opis przyrody w „Panu Tadeuszu”
- Pan Tadeusz - cytaty
- Rola Epilogu w „Panu Tadeuszu”
- Inwokacja - analiza, interpretacja i funkcja inwokacji Pana Tadeusza
- Pan Tadeusz z przymrużeniem oka
- Jaką funkcje pełniła inwokacja w klasycznej epopei? Określ jej rolę w poemacie Mickiewicza
- Rymy i układ rymów w inwokacji w ,,Panu Tadeuszu". Jak można podzielić wersy 13- głoskowca?
- Środki stylistyczne w inwokacji Pana Tadeusza - epitety, metafory, przerzutnie i inne
- Jakie elementy autobiograficzne opisuje poeta w inwokacji Pana Tadeusza?
- Elementy krajobrazu i barwy na podstawie inwokacji z Pana Tadeusza
- Epilog Pana Tadeusza - streszczenie i interpretaccja
- Pan Tadeusz - czas i miejsce akcji
- Synkretyzm gatunkowy i rodzajowy „Pana Tadeusza”. Poetyka dzieła
- „Pan Tadeusz” jako epopeja – zestawienie cech
- Główne wątki w „Panu Tadeuszu”
- Motywy literackie w „Panu Tadeuszu”
- Jak przebiegała bitwa w Panu Tadeuszu?
- Polowanie na niedźwiedzia w Panu Tadeuszu
- Ciekawostki o Panu Tadeuszu
- „Pan Tadeusz” jako wizja kraju lat dziecinnych
- Pan Tadeusz - romantyczna epopeja narodowa
- Tło historyczno-polityczne w Panu Tadeuszu
- Obraz Soplicowa
- 'Pan Tadeusz”- arcydzieło czy kicz?
- Artyzm Pana Tadeusza
- Pan Tadeusz - pytania i odpowiedzi
- Pan Tadeusz - cytaty
- Ciekawostki o Panu Tadeuszu
- Pan Tadeusz z przymrużeniem oka
