klp.plokreślenie poglądów na rzeczywistość pewnej grupy społecznej, zawierających oceny społeczeństwa oraz cele i wartości polityczne, będące podstawą poczucia jej grupowej tożsamości. Terminu ideologia w sensie pejoratywnym używa się też na określenie stronniczego, a zatem w jakiejś mierze zafałszowanego obrazu świata uwarunkowanego określonymi interesami politycznymi i ekonomicznymi większych grup społecznych.
Okres międzywojnia zdominowały zwłaszcza dwie ideologie, które z dzisiejszej perspektywy możemy określić właśnie w sposób pejoratywny. Obydwie opierały się na zafałszowanym obrazie świata i cechowała je stronniczość. Co ciekawe, z założenia były one wobec siebie wrogie i dążyły do wzajemnego wyeliminowania się, lecz łatwo zauważyć, że w praktyce nie różniły się aż tak bardzo od siebie (choć na polu teoretycznym stanowiły swoje przeciwieństwa).
Pierwszą z opisywanych ideologii był komunizm. Co prawda twórca marksizmu i współzałożyciel Pierwszej Międzynarodówki Karol Marks opublikował Manifest Partii Komunistycznej już w 1848 roku, lecz dopiero w 1917 roku jego założenia w życie wprowadzić miał Włodzimierz Iljicz Lenin, który w swej książce Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu tak oto pisze o poglądach swego inspiratora:
Nauka Marksa jest wszechmocna, ponieważ jest słuszna. Jest pełna i harmonijna, daje ludziom jednolity światopogląd, nie godzący się z żadnymi przesądami, z żadną reakcją, z żadną obroną ucisku burżuazyjnego. Jest ona prawowitym spadkobiercą tego, co ludzkość stworzyła najlepszego w XIX wieku w postaci niemieckiej filozofii, angielskiej ekonomii politycznej, francuskiego socjalizmu.
Komunizm z założenia był odpowiedzią na wyzysk klasy robotniczej przez burżuazję w warunkach kapitalistycznych. Jego głównym celem miało być dojście klasy proletariackiej do władzy, zmiana panujących stosunków społeczno-gospodarczych i ostateczna likwidacja państwa na rzecz społeczeństwa bezklasowego, w którym wszyscy byliby sobie równi.
Według politologa Adama Hołuba do głównych założeń ideologii komunistycznej należą:
- eliminacja własności prywatnej jako warunek równości (…);
- egalitaryzm – we wspólnocie wszyscy mają takie same prawa i obowiązki;
- sprawiedliwość – wynikająca z zasady równości. Zasada ta została ujęta w haśle: „każdemu według potrzeb”;
- gospodarka planowa – (…) gospodarka podlega całkowitemu planowaniu w zakresie produkcji, dystrybucji i konsumpcji;
- bezpaństwowe społeczeństwo – państwo, jako narzędzie w rękach klasy panującej, staje się zbędne w bezklasowym społeczeństwie;
- wolność od ograniczeń rozwojowych człowieka (wyzysk, ciemnota, nędza itp.) (…);
- teoria zmiany i postępu – zmiany ilościowe w jakościowe przechodzą skokowo, w sposób rewolucyjny;
- humanizm i kolektywizm – człowiek najwyższą wartością, jest on istotą społeczną i wytworem stosunków społecznych. Grupa, kolektyw są nadrzędne wobec jednostki podporządkowującej swoje cele społeczności, której jest częścią.
W praktyce jednak ustrój komunistyczny okazał się autorytarnym systemem, w którym to jednostka, a za jej plecami wielka partia, sprawowały naczelną władzę w państwie. Widać to najlepiej w okresie, kiedy Związkiem Radzieckim rządził Józef Stalin, o czym pisze Aldona Szóstak: [em]Związek Radziecki stał się państwem totalnym, w którym życie prywatne jednostek było podporządkowane interesom partii i ideologii komunistycznej. Rabunkowa gospodarka stała się przyczyną wzrastającej nędzy mieszkańców ogromnego imperium, a cenzura i inwigilacja prywatnego życia obywateli zaprowadziła wielu z nich do więzień i obozów. [/em]
Konkurencyjną wobec komunizmu ideologią w okresie międzywojnia był nacjonalizm w rozmaitych formach, w zależności od specyfiki danego kraju. Głównym dogmatem głoszonym przez wszystkich nacjonalistów było przekonanie o absolutnej nadrzędności narodu. Naród stał się wartością absolutną, zarówno w wymiarze duchowym, jak i biologicznym. Aldona Szóstak autorka Powtórki z literatury pisze: Najwyższym prawem było prawo narodu, przejawiające się w dążności do dominacji militarnej, politycznej, gospodarczej oraz nie ograniczona żadnymi zakazami wolność. Nacjonalizm odrzucał znaną z komunizmu walkę klas, przedkładając nad nią interes narodu.
Na terenie Włoch i Niemiec narodziła się skrajna odmiana nacjonalizmu – faszyzm. W obydwu tych krajach faszyści wyróżniali się nawet fizycznie na tle społeczeństwa, ponieważ byli charakterystycznie umundurowani. Zarówno we Włoszech, jak i w Niemczech, ruch głosił kult wodza. W pierwszym przypadku był nim „Duce”, czyli Benito Mussolini. W Niemczech był nim „Führer”, czyli Adolf Hitler. Jak pisze Aldona Szóstak:
Ruch eksponował kult sił witalnych, sprzeciw wobec demokracji, liberalizmu, racjonalizmu; cechował się skłonnością do tworzenia mitów. We Włoszech takim mitem była idea odrodzenia Imperium Rzymskiego, w Niemczech „wspólnota krwi i ziemi”.Faszyści, podobnie jak to miało miejsce w komunistycznym Związku Radzieckim, cieszyli się nieograniczoną władzą, która rozciągała się również na życie prywatne obywateli. Ponieważ wszystko podporządkowane było interesom narodu, jednostka pozbawiona została niemal wszystkich praw. Państwa faszystowskie nie były oparte na równości, wręcz przeciwnie, budowane były według zasady elitaryzmu. Partia faszystowska była elitą, a jej członków traktowano jak obywateli wyższej kategorii. Dokonanie głębokich podziałów w społeczeństwie szczególnie widoczne było w hitleryzmie, który opierał się na micie rasy panów i powszechnym antysemityzmie.
Faszyści niemieccy garściami czerpali z dorobku naukowego Fryderyka Nietzschego. Podstawowe założenia zmarłego w 1900 roku filozofa dobrze ujmują słowa Agnieszki Krawczyń: [s]Nietsche był wrogiem demokracji i krytykiem moralności chrześcijańskiej, która była jego zdaniem wytworem resentymentu ludzi słabych, niewolników. Głosił wyższość moralności panów, gdzie najistotniejszymi wartościami były siła, wolność i honor. (…) Zgodnie z jego koncepcją wybitna indywidualność, „nadczłowiek”, może odrzucić powszechnie obowiązujące moralne zakazy i nakazy, których istnienie hamuje jego rozwój. Ma prawo działać „poza dobrem i złem”, tworzyć własną moralność. Z kolei faszyści włoscy z upodobaniem zaglądali do dzieł Henri Bergsona, skąd wywodzili swoją filozofię życia i witalności (elan vital – pęd życiowy, według Francuza był odpowiedzialny za rozwój człowieka).
Autor: