Klasycyzm – Neoklasycyzm

Określenia klasycyzm, neoklasycyzm odnoszą się do prądu literackiego, który rozwinął się w sztuce i literaturze europejskiej i nawiązywał do antyku.

Jego geneza sięga XVI-wiecznych Włoch, skąd sto lat później przeniósł się do Francji. Mimo tak bogatej przeszłości, klasycyzm wystąpił także w epoce współczesności (w poezji), głównie dzięki esejom T.S. Eliota, w których wyraził pogląd o nieprzerwanej ciągłości poezji.

Klasycyzm w literaturze charakteryzuje się łączeniem piękna i prawdy ze stabilnymi wartościami, którym hołduje rozum, propagowanie harmonii świata, wartości uniwersalnych, estetyzmu, antropocentryzmu, szacunku dla tradycji, intelektualizmu, do ideału jasności, powściągliwości, etyki.

W praktyce oznacza to unikanie radykalnych wartości estetycznych, takich jak komizm satyryczno-groteskowy czy niepohamowany tragizm, lecz – co ważne – chętne korzystanie ze stylizacji, imitacji stylowych, aluzji, pastiszu, ponieważ jednym z celów neoklasycystów było zachowanie polifoniczności.

Najpełniej nurt ten realizuje się w „uwspółcześnionym” eposie, poemacie dydaktycznym i opisowym, odzie, satyrze, bajce, będących wynikiem nawiązania do spuścizny literackiej wieków średnich, baroku, romantyzmu czy Młodej Polski.

W poezji współczesnej powstałej po 1956 roku odznaczał się reinterpretacją tradycji, w myśl zasady, że kultury wszystkich narodów basenu Morza Śródziemnego mają wiele cech wspólnych

(A. Wiech, Poezja polska po 1956 roku, Warszawa, s. 10).

Nawiązując do teorii C. G. Junga, poeci klasycyści, zwłaszcza w swoich wywodach teoretycznych, wskazują mity i archetypy, które odnaleźć można nie tylko w każdej z tych kultur, ale też w każdej epoce historycznej, aż po dzień dzisiejszy. Wskazują ponadto, że człowiek wraz ze swymi problemami mimo upływu wieków pozostaje ten sam. Stwarza podobne sytuacje, kieruje się w postępowaniu podobnymi motywami. Zmieniają się tylko okoliczności. Przywołując zatem nawet odległą tradycję, można wyjaśnić skomplikowane problemy najnowszej współczesności.

(Tamże).

Oznaczał nie tyle formalne odniesienia do funkcjonujących już wzorców twórczości i sposobów opisywania świata, lecz ukazanie – poprzez nawiązanie do tradycji – światopoglądu współczesnego człowieka, żyjącego w kontekście historyczno-antropologicznym.

Czerpanie z dorobku innych twórców przyjęło się polskiej poezji współczesnej znakomicie. Jan Prokop napisał:

Klasycyści uciekają od spontaniczności i języka mówionego i szukają stałych punktów oparcia w konsekwencjach minionego czasu. Pragną powtarzać, pragną wyzwolić się od tego co jednostkowe, szukają gwarancji w powszechności norm stworzonych przez tradycję.

(J. Prokop, Lekcja rzeczy Kraków 1972)

Polscy poeci czerpali z istniejących już wzorców z wielu powodów i na wiele sposobów. Można wyróżnić po analizie ich twórczości na przykład takie ścieżki:

Realizowanie często eksploatowanych (nawet wyeksploatowanych) tematów, wątków, symboli i archetypów, kanonu toposów oraz motywów i dopasowywanie ich do realiów Polski Ludowej po 1956 roku, przedstawianie ich w kontekście współczesności i doświadczeń II wojny światowej.

Dyskusja ta przybierała charakter ironiczny, przekorny, ujawniała dystans wobec tradycji, odwracała znaczenia, szukała możliwości, wyrażenia niewyobrażalnego cierpienia, bólu i rozpaczy, ekspresji i krzyku obcych klasycznemu sposobowi opisu świata.

(B. Żynis, Współczesność, [w:] Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności, Bielsko-Biała 2003, s. 399);

Skomentowanie znanych mitów, bohaterów i zjawisk z punktu widzenia współczesnego człowieka, dlatego też bohaterami utworów zostają np. znane z literatury innych epok postacie mitologiczne czy historyczne, zaczerpnięte z religii starożytnej czy starosłowiańskiej, przedstawione teraz trochę inaczej;

Zwracanie uwagi na paralele pomiędzy tradycją a współczesności, by mówi więcej o czasie teraźniejszym, by podjąć dialog z tradycją.

Ze znanymi tematami, wątkami, motywami, a więc nurtem neoklasycystycznym („nowym klasycyzmem”) spotykamy się między innymi w poezji Zbigniewa Herberta (Apollo i Marsjasz z tomu Studium przedmiotu, 1961; Brak węzła z tomu Napis, 1969; Psalm o powrocie z tomu Psalmy, 1971) , Tadeusza Nowaka, Ernesta Brylla (xxx), Jarosława Marka Rymkiewicza, Mieczysława Jastruna (Mit śródziemnomorski), Stanisława Grochowiaka, Julii Hartwig (tomy Pożegnanie, Wolne ręce, Dwoistość, Czuwanie), Artura Międzyrzeckiego (Poezja dzisiaj), Jerzego Sito (wstęp do antologii angielskiej, poezji metafizycznej Śmierć i miłość oraz własne tomiki wierszy, np. Zdjęcie z koła, Ucieczka do Egiptu), Czesława Miłosza (po odrzuceniu katastrofizmu grupy Żagary jego stosunek wobec historii i tragicznej przeszłości Polski zaczął cechować uczuciowy dystans, obecny zwłaszcza w wierszach wojennych – np. Campo di Fiori, choć on sam nigdy nie uważał się za klasycystę, podkreślając, że jest poetą metafizycznym).

Jest widoczny także w prozie, na przykład w tomie Oktostychy Jarosława Iwaszkiewicza

Ten nurt znalazł poklask także wśród krytyków i badaczy literatury, którzy poświęcili mu wiele artykułów i opracować. Na wyliczenie zasługują takie z nich, jak: Et in Arcadia ego. Esej o tęsknotach poetów; Klasycyzm, czyli prawdziwy koniec Królestwa Polskiego; To jest klasycyzm R. Przybylskiego oraz Czym jest klasycyzm? J. M. Rymkiewicza.

  Dowiedz się więcej