Ekspresjonizm

Wyjaśnienie terminu

Termin „ekspresjonizm” pochodzi z języka łacińskiego, w którym expressio oznacza „wyraz, wyrażenie”. Zaczęto używać go powszechnie na początku XX wieku, gdy narodził się awangardowy, nowoczesny prąd, który zapisał się w historii literatury jako powiew świeżości przynoszący nowe tendencje, formy czy tematy.

Czas trwania

Prąd narodził się na początku XX wieku, a dokładniej około 1910 roku. Od tej daty przez ponad 10 lat inspirował, powodował dyskusje, wywoływał kontrowersje. Lata jego rozkwitu przypadają na 1910-1925 rok.

Zakres oddziaływania

Prąd narodził się w Niemczech, bo stopniowo rozpowszechnić się na całą Europę. Warto jednak podkreślić, że nigdzie indziej nie miał tylu zwolenników, co w ojczyźnie Goethego i Hegla.

Geneza

Po spustoszeniach i klęskach, jakie przyniosła ze sobą I wojna światowa, Europę opanował kryzys polityczno-społeczny. Ludzie czuli się samotni, byli niepewni jutra, a przede wszystkim zagubieni z powodu braku poczucia bezpieczeństwa. Artyści nie potrafili odnaleźć się w świecie opanowanym przez nieznane technologie, którym rządził pieniądz. W końcu stworzyli światopogląd, w którym odnaleźli ratunek i częściowe wyjaśnienie obserwowanych dziejów historii.

Choć tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się już poprzednich epokach (można je dostrzec w średniowieczu, baroku czy romantyzmie), a pierwsze oznaki nowego kierunku rozwoju literatury odnaleźć można w monachijskim czasopiśmie Die Erde w latach 1905-1906, to prąd i wywołał ostrą dyskusję wraz z pojawianiem się artykułów na jego temat około 1910 roku w czasopismom: Pan, Die Aktion i Der Sturm, Die Weissen Blätter, Literarisches Echo, Das Ziel czy Genius.

Fazy rozwoju

Fazy rozwoju ekspresjonizmu, pozostającego cały czas w opozycji do realizmu, rozróżnił w 1976 roku Artur Hutnikiewicz w swojej książce Od czystej formy do literatury faktu. Podzielił prąd na:

- Fazę wyjściową, obejmującą początku kształtowania się zasad teoretycznych kierunku, trwającą do wybuchu I wojny światowej, w której dominującym nurtem były tendencje metafizyczno-moralistyczne.
- Fazę drugą, trwającą przez całą I wojnę światową, w której zaistniała odmiana rewolucyjna, mająca na uwadze problemy społeczno-polityczne,
- Fazę trzecią, czyli ekspresjonizm schyłkowy, gdy na pierwszy plan wysunęły się tendencje surrealistyczne.

Założenia

XX-wieczny ekspresjonizm zakłada:
- sprzeciw wobec skupionego na konkretnych punktach programu, realistycznego i przewidywalnego naturalizmu oraz psychologizmu (antypsychologizm ekspresjonizmu) w myśl hasła: Nie sztuka naśladuje życie, lecz życie sztukę!
- przeciwstawienie się modernizmowi, pojmowanemu jako kierunek, który nie sprawdził się w sytuacji wojny,
- opowiadanie się za powrotem do źródeł kultury, czyli moralności, duchowości, próbę odnowienia mistycyzmu, co wynika z reakcji na kryzys polityczno-społeczny,
- rezygnację z mieszczańskiego stylu życia,
- próbę powrotu do tego, co prymitywne i pierwotne, odwieczne,
propagowanie postaw, tez, symboli, stylizacji językowej czy zasad, którymi wypełnione są stronice mitologii greckiej i rzymskiej,
- nadrzędność prawdy wobec estetyki,
- ekspresję „ja”, pojmowaną jako dążenie do przekazywania w dziełach emocji jednostki by zbliżyć się do Absolutu, jako najważniejszy wyznacznik estetyki,
- odwrócenie uwagi artysty od formy dzieła,
- wiarę, że jedynym bytem jest byt duchowy,
- przypisywanie poecie roli wizjonera, czyli profety,
- poetykę nastawioną na dążenie do uogólnień, typizację i symbolizację postaci.

Przejawy w kulturze

Ekspresjonizm „odnalazł” swe miejsce przede wszystkim w lirce, w której twórcy mogli dzielić się z odbiorcami onirycznym, gwałtownymi, niepokojącymi wizjami. Przejawia się w zastosowaniu takich form wyrazu, jak:
- chaos,
- liczne wykrzykniki, pauzy, pocięte, urwane zdania,
- „poetyka krzyku”,
- barbaryzacja języka,
- wizyjność,
- skrót,
- symbol,
- alegoria,
- zdynamizowanie struktury i fabuły dzieła,

Operowanie takimi kategoriami estetycznymi, jak groteska, brzydota, deformacja, kontrast, zniekształcenie, przejaskrawienie, wyolbrzymienie, improwizacja.

Inspiracje

Ekspresjonizm wyrósł na gruncie monizmu spirytualistycznego – XX-wiecznego kierunku w filozofii, który przyciągnął na początku wieku mnóstwo ludzi poszukujących odpowiedzi na odwieczne pytania ludzkości. Poza tym twórców prądu zainspirowali także William James (pragmatyzm), Fryderyk Nietzsche (dionizyjskość), Zygmunt Freud (psychoanaliza) oraz Hengi Bergson (z jego intuicjonizmu zaczerpnęli pogląd na spontaniczne wyrażanie myśli).

Na ukształtowanie ekspresjonizmu znaczny wpływ miała także twórczość amerykańskiego poety uważanego za „ojca” wiersza białego – Walta Whitmana, Rosjanina specjalizującego się w powieściach psychologicznych – Fiodora Dostojewskiego, francuskiego symbolisty i skandalisty Arthura Rimbauda.

Przedstawiciele w Polsce

Tadeusz Miciński – choć jest on poetą epoki Młodej Polski, to tendencje ekspresjonistyczne są obecne w jego utworach (podobnie jak w wierszach, powieściach, dramatach czy artykułach Stanisława Przybyszewskiego - Powrotna fala (Naokoło ekspresjonizmu), Ekspresjonizm, Słowacki i Genezis z ducha, a zwłaszcza w cyklu Lucyfer, In loco tormentorum, w dramacie W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu.

Jerzy Hulewicz – to on przyczynił się w największym stopniu do przeniesienia niemieckiego prądu literackiego na polski grunt. W 1917 roku zaczął wydawać w Poznaniu dwutygodnik "Zdrój" (1917-1922), które szybko stało się czołowym tytułem polskich piewców ekspresji jako czołowego środka wyrazu. To właśnie w "Zdroju" Hulewicz zaczął publikować swoje ekspresjonistyczne poglądy, powiększając tym samym regularnie materiał, który w 1921 roku został zawarty w książce Ego eimi. E ewangeliey Jezu Chrysta według spisania Janowego. Rzecz o Duchu uźrzana.

Hulewicz współtworzył także grupę Bunt, która zrzeszała młodych poetów, pisarzy i dziennikarzy. Jej pozostałymi członkami byli między innymi:
- Witold Hulewicz,
- Małgorzata i Stanisław Kubiccy,
- Władysław Skotarek,
- Adam Bederski,
- August Zamoyski,
- Jan Stur (Feingold), autor manifestu Czego chcemy,
- Zenon Kosiedowski, autor tekstu programowego Z zagadnień twórczości.
Gdy w 1918 roku „buntownicy” zorganizowali wystawę ekspresjonistycznych obrazów w Poznaniu, do czasopisma "Zdrój" zaczęto dodawać także tzw. "Zeszyt Buntu".

Przedstawiciele na świecie

Poeci:
- Georg Trakl – Austriak, który specjalizował się w pisaniu dekadenckich i katastroficznych wierszy poruszających takie tematy, jak sens istnienia, śmierć, zakłada, starość i przemijanie. Wpisał się do historii literatury nie tylko poprzez swoje dzieła, lecz także dzięki atmosferze skandalu, która towarzyszyła mu prawie od chwil narodzin. Znawcy jego biografii utrzymują, że gdy ten dwudziesto paroletni farmaceuta został wcielony do armii i wysłany na front I wojny światowej, popadł w depresję, która towarzyszyła mu już do śmierci, którą prawdopodobnie przyspieszył zażywając zbyt dużą dawkę kokainy. Ponadto Trakl szokował nieskrywanym uczuciem do siostry Gerty oraz regularnymi, wieloletnimi wizytami w domach publicznych.

- Else Lasker-Schüler, niemiecka poetka narodowości żydowskiej, debiutująca w 1902 roku tomikiem Styx.

- Georg Heym, Niemiec, którego dzieło Marathon (wydane pośmiertnie w 1914 roku) polscy czytelnicy mogli poznać w 2001 roku, gdy ukazało się w przekładzie Andrzeja Lama pod tytułem Armada nocy.

- Franz Werfel – austriacki pisarz, którego łączyła przyjaźń z Franzem Kafką.

- Bertolt Brecht – niemiecki pisarz, dramaturg, teoretyk i znawca teatru, inscenizator, autor między innymi takich ekspresjonistycznych tomów, jak Wiersze wybrane (1954) czy Postylla domowa i inne wiersze (1988).

Dramaturdzy:

- Bertolt Brecht – niemiecki dramaturg zainspirowany marksizmem, twórca tekstów pełnych buntowniczego tonu, ostrych rewolucyjnych zawołań czy akcentów społecznych. W roli bohaterów swoich dramatów obsadzał najczęściej i najchętniej robotników, ludzi pokrzywdzonych przez innych, a piętnował i oskarżał zapatrzonych w siebie mieszczan, materialistów i kapitalistów. Jego twórczość ma charakter buntowniczy, rewolucyjny; jest społecznie zaangażowana.

- Ernst Barlach, niemiecki rzeźbiarz, malarz i poeta, specjalizujący się zarówno w prądzie ekspresjonistycznym, jak również i nurcie secesyjnym. W swoich wierszach – zniszczonych prawie całkowicie przez niechętnych mu nazistów - starał się propagować pierwiastki ludowe, ponieważ cenił dokonania przodków.

- Carl Sternheim, Niemiec tworzący ekspresjonistyczne dramaty i opowiadania. Do najważniejszych dzieł Sternheima zaliczamy głośny cykl Aus dem bürgerlichen Heldenleben, pisany w latach 1911-1922, w skład którego wchodzą trzy części: Die Hose, Der Snob,1913.

Prozaicy:

- Alfred D�blin, najbardziej znanym ekspresjonistycznym dziełem tego niemieckiego lekarza żydowskiego pochodzenia jest porównywana do Ulissesa Jamesa Joyce’a, wypełniona kolażami i zorganizowana wokół zasady symultaniczności powieść – Berlin Alexanderplatz: dzieje Franciszka Biberkopfa z 1929 roku, którą zapisał się w historii literatury jako autor najważniejszej niemieckiej powieści wielkomiejskiej.

- Franz Werfel, przyjaciel autora Procesu Franza Kafki.

- Max Brod, Czech równie dobrze radzący sobie w dziedzinie pisarstwa, jak i na nurcie muzycznym (był uznanym kompozytorem). Największą sławę, szacunek i zarazem dezaprobatę zyskał, gdy jako wykonawca testamentu opublikował część dzieł swojego zmarłego na gruźlicę krtani przyjaciela Franza Kafki (choć ten nie wyraził na to zgody, to jednak złośliwi twierdzą, że doskonale wiedział, że Brod nie spali jego dzieł i nie wypełni ostatniej woli).

- Klabund, niemiecki dramaturg i poeta, który swój pseudonim zaczerpnął od słów der Klabautermann (czyli duch okrętu pojawiający się, gdy ten tonie; symbol nadchodzącej katastrofy) i der Vagabund (włóczęga). Choć marł w wieku 38 lat, pozostawił wiele znaczących utworów prozatorskich, takich jak powieść sowizdrzalską z 1918 roku Bracke, powieść Rasputin (1928/1929) czy powieść Borgia (1928).

Wpływ na inne dziedziny sztuki

Ekspresjonizm miał wpływ nie tylko na literaturę. Odcisnął swe piętno także na muzyce (Arnold Schonberg zasłynął jako twórca muzyki atonalnej; wprowadzano formy operujące kontrastem i dysonansem), teatrze (wystarczy wspomnieć chociażby dzieła Bertolda Brechta, pełne skrótowości, symboliki, alegorii), filmie (np. Gabinet Doktora Caligari Roberta Wienego, Nosferatu Friedricha Murnau, Doktor Mabuse Fritza Langa, w których eksponuje się niezwykłe stany psychiczne bohaterów, niesamowitość i fantastykę), plastyce (każdy kojarzy chyba wyrazisty, jaskrawy, gwałtowny obraz Edvarda Muncha Krzyk czy wizje malarskie i grafiki Bronisława Linkego, jak również twórczość Oskara Kokoschki).

Polecasz ten artykuł?TAK NIEUdostępnij

Autor: Karolina Marlęga

Dowiedz się więcej

1 „W małym dworku” - streszczenie
2 Formizm
3 Teoria względności Einsteina