Futuryzm

Wyjaśnienie terminu
Termin „futuryzm” zaczerpnięto od łacińskiego futurus, oznaczającego „przyszły”.

Czas trwania

Pierwsze oznaki futuryzmu są widoczne na początku XX wieku. W Polsce okres rozkwitu i ekspansji kierunku przypada na lata 1918-23.

Zakres oddziaływania

Ten awangardowy i przeciwny tradycji kierunek w literaturze rozwinął się we Włoszech, skąd rozpowszechnił się na inne państwa Europy, miedzy innymi na Rosję czy Polskę.

Założenia

Założenia futuryzmu opierają się przede wszystkim – jak sama nazwa wskazuje - na skupieniu się na przyszłości, co wiązało się oczywiście z odrzucaniem wszystkiego, co już było, zanegowaniem zdobyczy cywilizacji, kultury, odwróceniem się od tradycji. Ogólnie mówiąc futuryści, prócz tego, że wykazywali zafascynowanie techniką, materią i nowoczesnością, afirmowali przyszłość, pochwalali dynamizm, witalność, wszelką aktywność. Rozpowszechniali nowego bohatera literackiego – anielskiego chama – kierującego się emocjami prymitywa.

Hasła programowe

Do najważniejszych haseł programowych futurystów można zaliczyć:

- Cywilizacja, kultura z ich chorobliwością na śmietnik!
- Ryczący samochód (…) jest piękniejszy od Nike z Samotraki
- Gorąco kawałka żelaza lub drzewa roznamiętnia nas bardziej niż uśmiech czy łzy kobiety!
- Chcemy wielbić ruch agresywny (…) policzkowanie i uderzanie pięścią
- Wojna jako jedyna higiena świata!
- Nonsens jest wspaniały,
- Być rozumiany nie jest wcale rzeczą konieczną!

Geneza futuryzmu

Przełom XIX i XX wieku to okres rozkwitu przemysłu i transportu. Sieci kolejowe zaczęły łączyć małe miasteczka z wielkimi centrami cywilizacyjnymi, a w gazetach czytano o pierwszych próbach skonstruowania samolotu (w 1903 roku na plaży Kitty Hawk w Północnej Karolinie w USA bracia Wilbur i Orville Wrightowie przeprowadzają pierwszą w historii ludzkości próbę wzbicia się w powietrze za pomocą zbudowanego w warsztacie rowerowym samolotu) i samochodu (w 1885 roku Gottlieb Daimler buduje jednocylindrowy silnik spalinowy, by od 1886 wspólnie z Wilhelmem Maybachem wytwarzać samochody osobowe). Ludzi wręcz zasypano wynalazkami. Ich codzienność zrewolucjonizowała elektryczność, komunikację usprawnił telefon, a rozrywki zaczął dostarczać film.

Na takim gruncie, pełnym przekonania o potędze ludzkiego umysłu, niespożytych siłach drzemiących w każdej jednostce, nieograniczonej liczbie możliwości zrodził się nurt wierzący we wspaniałą przyszłość człowieka.

Manifest futuryzmu

20 lutego 1909 roku miało miejsce pierwsze oficjalne wystąpienie twórców futuryzmu. Włosi: poeta Filippo Tommaso Marinetti i malarz Umberto Boccioni ogłosili w paryskim dzienniku "Le Figaro" pierwszy Manifest futuryzmu, których 11 punktów przetłumaczonym przez A. Włoczewską zasługuje na przytoczenie, ponieważ wiara w przyszłość i optymizm twórców – główne założenia nurtu – są widoczne w każdym postulacie:

1. Chcemy wyśpiewywać miłość do niebezpieczeństwa, praktykę energii i zuchwałość.
2. Podstawowymi elementami naszej poezji będą odwaga, śmiałość i bunt.
3. Dotąd literatura wychwalała pełen zadumy bezwład, ekstazę i sen, my zaś chcemy sławić agresywny ruch, gorączkową bezsenność, gimnastyczny krok, ryzykowny skok, policzkowanie i cios pięścią.
4. Oświadczamy, że wspaniałość świata wzbogaciła się o piękno prędkości. Samochód wyścigowy z bagażnikiem zdobnym w grube rury jak węże o buchającym oddechu, samochód rozgrzany do czerwoności, który wygląda jak pędzący pocisk piękniejszy jest niż Nike z Samotraki.

5. Chcemy śpiewać na cześć człowieka trzymającego kierownicę, której idealna oś przecina ziemię; a ta z kolei wystrzelona krąży po swej orbicie.
6. Trzeba, by poeta podejmował wysiłki z zapałem, błyskotliwością i roztropnością, aby podsycać entuzjastyczny zapał pierwotnych żywiołów.
7. Jedynie walka jest piękna. Arcydziełem jest tylko to, co ma agresywny charakter. Poezja musi być gwałtownym szturmem na nieznane siły, ma zmuszać je, by leżały pokornie przed człowiekiem.

8. Jesteśmy na samym krańcu przylądka wieków! Wczoraj umarły Czas i Przestrzeń. Żyjemy już w absolucie, stworzyliśmy już bowiem wieczną i wszechobecną prędkość.
9. Chcemy wysławiać wojnę – jedyną higienę świata – militaryzm, patriotyzm, niszczycielski gest anarchistów, piękne idee, które zabijają, oraz głosić pogardę dla kobiety.
10. Chcemy zniszczyć muzea, biblioteki, zwalczyć moralizm, feminizm i wszelkie przejawy oportunistycznego i użytkowego tchórzostwa.

11. Będziemy wyśpiewywać na cześć wielkich tłumów wzburzonych pracą, przyjemnością lub buntem, wielobarwnych i polifonicznych fal rewolucji w nowoczesnych miastach, arsenałów i fabryk wibrujących nocą pod gwałtownie rozświetlonym blaskiem elektrycznych księżyców, na cześć żarłocznych dworców, wężów, które kopcą, fabryk zawieszonych pod chmurami na sznurkach dymów, mostów skaczących jak gimnastyk nad diabolicznym ostrzem rozświetlonych słońcem rzek, awanturniczych parowców węszących po horyzontach, żelaznych koni zaprzęgniętych do długich rur i na cześć szybowcowego lotu aeroplanów, których śmigło łopocze jak chorągiew i hałasuje jak oklaski rozentuzjazmowanego tłumu.

Prócz tego tekstu, stanowiącego swoisty dekalog futurystów, ukazały się także inne manifesty:

- Techniki malarstwa futurystycznego,
- Muzyki futurystycznej,
- Rzeźby i literatury futurystycznej
- Zabijmy światło księżyca!,
- Manifest przeciw staroświeckiej Wenecji,
- Manifest przeciw Montmartre’owi.

Ich autorzy (Marinetti, Boccioni, Carlo Carrà, Luigi Russolo i Gino Severini) starali się wykazać, że tylko poprzez skupienie się na przyszłości oraz odrzucenie przeszłości człowiek może odnaleźć szczęście, wolność, być godnym obywatelem swojej ojczyzny.

Przedstawiciele we Włoszech

Poeta, teoretyk i propagator nurtu Filippo Tommaso Marinetti. Twierdził między innymi, że ruch futurystyczny stanowi wytrwałą, zorganizowaną i systematyczną zachętę do oryginalnej twórczości, nawet jeśli na pierwszy rzut oka wydaje się szalona.

Malarz i rzeźbiarz Umberto Boccioni, współautor manifestów futuryzmu, w obrazach i rzeźbach którego (Hałas uliczny wdzierający się do domu; Jedyna forma ciągłości w przestrzeni; Siły ulicy) widać założenie nurtu: dynamizm i skupienie na technologii. W 1910 roku podjął próbę wyrażenia słowami uczuć, jakie towarzyszą mu podczas malowania: Wszystko się porusza, pędzi, szybko zmienia. Nigdy nie masz przed oczami nieruchomego profilu, ustawicznie się pojawia i znika... Ruchome przedmioty zwielokrotniają się, zmieniają kształt, podążając ze sobą w przestrzeni niby szybkie wibracje. To dlatego pędzący koń nie ma czterech nóg, tylko dwadzieścia.

Innymi przedstawicielami włoskiego futuryzmu są:

- Malarz i krytyk sztuki Carlo Carrà,
- Malarz i kompozytor Luigi Russolo.

Po I wojnie światowej włoscy futuryści zaczęli sympatyzować z faszyzmem.

Przedstawiciele w Rosji

Rosyjski futuryzm podzielił się na 2 grupy:
Egofuturystów, czyli twórców związanych z symbolizmem i estetyzmem:
- Wadim Szerszeniewicz,
- Igor Siewierianin,
- Anatolij Marienhof.

Kubofuturystów, przeciwnych założeniom przyświecającym przeciwnej grupie, cieszących się z wybuchu rewolucji. Zrzeszyła między innymi:
- Władimira Majakowskiego (jego śmierć w 1930 roku oznaczała koniec futuryzmu w Rosji),
- Dawida Burluka,
- Wielimira Chlebnikowa.

W 1909 rok kubofuturyści wydrukowali na papierze toaletowym Sadzawkę Sędziów, w której, w manifeście zatytułowanym Policzek powszechnemu smakowi, zaatakowali symbolizm oraz takich znanych twórców, jak Fiodor Dostojewski czy Lew Tołstoj.

Po zakończeniu I wojny światowej rosyjscy futuryści rozpoczęli „romans” z rewolucją.

Przedstawiciele w Polsce

Polski futuryzm nie różni się od tego rozpowszechnionego we Włoszech. Scalił się z polską rzeczywistością biedy, słabego rozwoju gospodarczo-przemysłowego, braku nowinek technicznych.
Jerzy Jankowski (Yeży Yankowski) – rozpropagował futuryzm na polskim rynku. W wierszach i opowiadaniach z tomu Tram wpopszek ulicy z 1920 roku (wydanym Warszawie nakładem Wydawnictwa Futuryzm Polski - Drukarnia Literacka) starał się „zarazić” czytelników fascynacją miastem, zaszczepić w nich miłość do techniki. Po względem formalnym zdecydował się na użycie fonetycznej ortografii, skupiając się na mowie potocznej i przenosząc język słyszany na ulicy do literatury.

Inni przedstawiciele polskiego futuryzmu:
- Bruno Jasieński, autor Pieśni o głodzie z 1922 roku,
- Anatol Stern, autor Futuryzji z 1919 roku,
- Stanisława Młodożeniec, autor Kresek i futuresek z 1921 roku,
- Aleksander Wat, autor Ja z jednej i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka z 1920 roku,
- Tytus Czyżewski.

Głosili oni, że

cywilizacja i kultura jest chorobliwością na śmietnik, wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech (…) ogłaszamy wielką wyprzedaż starych rupieci, sprzedajemy za pół ceny świeże mumie mickiewiczów i słowackich.

Dążyli do stworzenia języka pozarozumowego, opartego na intuicji.

Mapa polskiego futuryzmu

Polski futuryzm podzielił kraj na 2 części. Twórcy mieszkali i tworzyli albo w Krakowie, albo w Warszawie.
Krakowska atmosfera życia kawiarnianego i knajpowego przyczyniła się do powstania klubów futurystycznych: w 1919 roku „Katarynki” oraz dwa lata później „Gałki Muszkatołowej”, w których działali między innymi Młodożeniec i Jasieński.

To właśnie w mieście Smoka Wawelskiego w 1921 roku zaczęło wychodzić słynne, choć 4-stronicowe pismo Bruno Jasieńskiego Nuż w bżuchu. JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską, w którym opublikowano między innymi takie artykuły autorstwa Bruno Jasieńskiego, Anatola Sterna, Stanisława Młodożeńca i Tytusa Czyżewskiego, jak:
- Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća,
- Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej,
- Mańifest w sprawie poezji futurystycznej,
- Mańifest w sprawie krytyki artystycznej.

Warszawską grupą futurystów kierowali Anatol Stern i Aleksander Wat. Gdy w 1918 roku ogłosili manifest-ulotkę Tak, dali tym samym początek narodowej odmianie kierunku. Zadowoleni ze współpracy, współtworzyli manifest Nuż w bżuchu (pełny tytuł: Nuż w bżuhu. 2 jednodńuwka futurystuw. Wydanie nadzwyczajne). Stern opublikował w nim między innymi wiersze 1/2 godziny na zielonym brzegu, Kosmiczny nos, Rewolucja ciała, Płodzenie. Pismami skupiającymi warszawskich futurystów były najpierw "Nowa Sztuka" (1921-1922; ukazały się 2 numery) – najważniejszy tytuł polskiego futuryzmu kierowany przez pomysłodawcę Sterna (współpracował z nim Tadeusz Peiper), a potem "Almanach Nowej Sztuki" (1924-1925) pod redakcją Stefana Kordiana Gackiego.

Zarówno w Warszawie, jak i w Krakowie, ulubioną formą przekazu swoich przemyśleń i manifestacji poglądów futurystów były bezpośrednie spotkania z odbiorcą dzieł, często przybierające formę happeningów.
Formy wyrazu

Futuryści starali się stworzyć język pozarozumowy, ponieważ uważali, że tylko poznanie intuicyjne ma sens. Prócz hasła Główna wartość książki – to format i druk, po nich dopiero – treść, głosili:

- ideę „słów na wolności”, wolnych od rygorów składni,
- potrzebę dynamizacji i rytmizacji wypowiedzi literackiej,
- konieczność podwyższenia roli rzeczowników, onomatopei,
- wyeliminowanie z języka poezji przymiotników,
- wprowadzenie do języka literackiego pojęć z zakresu nauki i techniki,
- zwrócenie uwagi na dźwiękowe zestroje słów,
- wprowadzenie motywów ze świata mitów, ludowych podań, legend,
- burzenie przejawów działania logiki,
- stosowanie pisowni fonetycznej,
- odrzucenie interpunkcji i zasad ortografii, krępujących słowo.

Futuryści często stylizowali język poezji na język codzienny, słyszany na ulicy, dlatego też starali się pisać wiersze według zasad zapisu telegraficznego czy wiadomości radiowej.

  Dowiedz się więcej