klp.pl„Kronika polska” – Wincenty Kadłubek dorabia Polakom antyczny rodowód. Eksponując polskie zwycięstwa milczy o jego klęskach. Mimo rozbicia dzielnicowego podkreśla jedność duchowa i moralną Polaków, ich męstwo i waleczność.
„Pieśń o spustoszeniu Podola” - Jan Kochanowski krytykuje Polaków za skupienie całej uwagi na gromadzeniu dóbr i własnych interesach, przy lekceważeniu obowiązków wobec ojczyzny. Ostrzega, ze takie podejście może mieć brzemienne skutki, a Polacy zasłużą sobie na przysłowie:
„Nową przypowieść Polak sobie kupi,
że i przed szkodą, i po szkodzie głupi”
„Odprawa posłów greckich” – Jan Kochanowski krytykuje próżność, lenistwo, zbytek, przekupstwo i pijaństwo polskiej szlachty. Tragedia została poświęcona moralno-politycznym problemom państwa, jego istnienia i funkcjonowania. Kochanowski przestrzega, że pogwałcenie w kraju ludzkich praw, anarchia, samowola, zdrada, występek prowadzą ku zgubie Polski.
„Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” – Mikołaj Rej w najstarszej satyrze polskiej porusza problemy polityczno-społeczne oraz obyczajowe ówczesnej Rzeczpospolitej: sprawy kościelne, kwestię urzędów świeckich, obciążeń szlachty i chłopów oraz wad szlacheckich. Daje zdecydowanie krytyczną ocenę społeczeństwa polskiego z pierwszej połowy XVI wieku. Dialog rozpoczyna się od ostrego ataku na księży, którym zarzuca się przede wszystkim zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, ganienie wiernych, zamiast ich nauczania, próżniactwo, rozpustę, chciwość, sprzedawanie odpustów. Równie negatywny jest obraz szlachty: żyjącej ponad stan, tracącej majątki na uczty, drogie wina, stroje. Najtrudniejsza jest sytuacja chłopów: „Ksiądz pana wini, pan księdza /A nam prostym zewsząd nędza”. Chłop ma rozliczne powinności wobec uprzywilejowanych stanów, musi płacić czynsze, podatki, dziesięcinę, odmawia się mu praw obywatelskich. Z zarysowanego obrazu wynika, że w Polsce postępuje degradacja wszystkich stanów, słabnie zatem i państwo.
„O poprawie Rzeczypospolitej” - Andrzej Frycz Modrzewski potępiał ucisk chłopów, ciemnotę duchowieństwa, ograniczanie praw mieszczan, wystawne życie szlachty. Opowiadał się za zdrowym układem społecznym, w którym każdy stan miałby wkład w dobro kraju, ponosił koszta właściwego funkcjonowania państwa - widzianego w sposób nowoczesny - kontrolującego handel, budownictwo, opiekę społeczną, szkolnictwo oraz inne dziedziny życia. Takie państwo powinno dbać o przestrzeganie prawa, chronić przed krzywdą i wyzyskiem. Modrzewski domagał się obieralnego króla, utworzenia narodowego kościoła, wykształconego duchowieństwa, wolności sumienia, ale zarazem sądził, że nauka i edukacja mają umacniać wiarę chrześcijańską.
„Kazania sejmowe” – Piotr Skarga jedno z kazań zatytułował „O miłości ku ojczyźnie” i, posługując się metaforami oraz symbolami biblijnymi, przynosi patriotyczne ostrzeżenie przed grożącymi krajowi niebezpieczeństwami. Mówi między innymi o chorobach Rzeczypospolitej – ludzkiej nieżyczliwości, chciwości, niezgodzie sąsiedzkiej, osłabieniu władzy, niesprawiedliwych prawach, osłabieniu katolickiej władzy. Polskę porównuje do okrętu, który zatonie, jeśli wszyscy będą dbać wyłącznie o swoje własne interesy, nie zaś o dobro wspólne i Rzeczpospolitą:
„Głupi tłumoczki swoje opatruje gdy okręt tonie”
„Nierządem Polska stoi” - Wacław Potocki zawiera w utworze patriotyczne ostrzeżenie, przed stałym zmienianiem w ojczyźnie praw, których i tak nikt nie przestrzega Szczególnie najmożniejsi, bowiem prawny chaos uderza głównie w szlachtę średnią i biedną. Polska systematycznie upada, pogrąża się na skutek nierządu.
„Pamiętniki” - Jan Chryzostom Pasek, typowy reprezentant sarmatyzmu, przekazuje barwny obraz życia szlacheckiego i jego zalet. Utrwala przekonanie o waleczności i odwadze Polaków, ich przywiązaniu do tradycji narodowych, wolności i chrześcijaństwa. Pasek nie wyobrażał sobie lepszego ustroju od szlacheckiej „złotej wolności”. Był przekonany, że Polacy-katolicy są lepsi od innych narodów. Obce obyczaje bawiły go i gorszyły, a wobec Niemców i protestantów był nastawiony wrogo.
„Świat zepsuty” - Ignacy Krasicki formułuje postulat powrotu do źródeł. Według poety Polacy mieli poczciwych przodków, którzy zbudowali potężne państwo, żyli w cnocie, prostocie, odznaczali się surowością obyczajów. W czasach Krasickiego jest zupełnie inaczej. Autor przedstawia długą listę wad Polaków: upadek obyczajów i anarchia, przyjmowanie pozorów za wartości autentyczne, bezbożność, demoralizacja, brak wyraźnych zasad moralnych, upadek instytucji życia zbiorowego. W państwie i społeczeństwie nie dzieje się dobrze, jednak podmiot liryczny dostrzega cień nadziei na poprawę sytuacji - sygnalizują to ostatnie wersy utworu. By naród mógł się moralnie odrodzić, znów stać się silnym, niezbędne jest powszechne zrozumienie źródeł zła. Używając metafory ojczyzny jako tonącego okrętu, poeta przedstawia ponure wizje przyszłości, przeciwstawiając im piękną przeszłość kraju.
„Pijaństwo” – Ignacy Krasicki krytykuje jedną z wad narodowych, której nie sposób wyplenić. Tłumaczy, że do takiej sytuacji doprowadziła miedzy innymi źle pojmowana gościnność, a wzrost nastrojów patriotycznych i animuszu wojennego pod wpływem alkoholu prowadzi do bójek w obronie opacznie rozumianego honoru.
„Powrót posła” – Julian Ursyn Niemcewicz w swej komedii politycznej, obok wątku miłosnego, przedstawia poglądy podzielonej wówczas szlachty. Podkomorzy wraz z synem są zwolennikami reform, zaś konserwatysta Gadulski opowiada się za istniejącym systemem politycznym i zachowaniem liberum veto.
„Mazurek Dąbrowskiego” - Józef Wybicki, odwołując się do znanych wydarzeń z historii naszego kraju: zwycięstw nad Szwedami, powstania kościuszkowskiego, bitwy pod Racławicami, żywi wiarę w odzyskanie przez Polskę niepodległości. Postawy Czarnieckiego, Kościuszki są wzorcem patriotycznego zachowania. Przykładem wybitnego Polaka jest też w wierszu generał Henryk Dąbrowski, a obrazem zwycięskiej realizacji planów - Napoleon Bonaparte. Dąbrowski, towarzysząc armiom Napoleona, ma doprowadzić legionistów do wolnej Polski, do niego kierowane są słowa refrenu wypowiadane przez żołnierzy legionów. Polska istnieje, chociaż nie ma państwa, bowiem trwa naród.
„Dziady cz. III” – Adam Mickiewicz swój dramat poświecił pamięci narodowych męczenników. Ukazał sytuację narodu po klęsce powstania listopadowego i postawy społeczeństwa wobec zaborcy od postaw patriotycznych na przykładzie młodzieży wileńskiej, przez prześladowania, jakie dotknęły Czchowskiego i syna pani Rollison, po ugodowe, a czasem służalcze zachowania osób publicznych w scenie balu u senatora. Autor porównuje nasz naród do lawy, która choć z wierzchu „zimna i plugawa”, to jej wewnętrznego ognia nic nie jest w stanie ochłodzić. Przedstawia ideę mesjanizmu narodowego; nazywa Polskę „Chrystusem narodów”, sugerując, że cierpienia Polski wybawią inne kraje.
„Pan Tadeusz” – Adam Mickiewicz na miejsce swej epopei narodowej wybiera dworek w Soplicowie – „centrum polszczyzny”. Ukazuje świat trwałych wartości i kultywowanych od wieków tradycji szlacheckich. Nie tylko idealizuje dawną Polskę, ale także dokonuje wnikliwego sądu nad krajem. Szlachta zostaje oskarżona o dumę, pychę i wynikające z tego warcholstwo, skłonność do anarchii, lekceważenia praw i obowiązków obywatela. Szlachta ma też rozliczne zalety: umie zrezygnować z zemsty i wybaczać, odpokutować popełnione winy, kocha swój kraj, w obliczu niebezpieczeństwa staje się solidarna. Gdy do Soplicowa, wraz z wojskami Napoleona, docierają wielkie wydarzenia historyczne, pojawiają się wyłącznie nuty optymistyczne. W dziele nie ma słowa o szybko nadchodzącej klęsce Francuzów pod Moskwą. Pozostaje raczej niezmącona wizja, sen o odmienionej, jeszcze piękniejszej, wolnej Polsce.
„Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” – Adam Mickiewicz kreśli wizję zaborów Polski, jako zamachu na prawdziwie wolny i braterski naród przez „Trójcę szatańską”: Prusy, Rosję i Austrię. Polska spoczywa w grobie, ale zmartwychwstanie, kiedy nadejdzie dzień trzeci (pierwszym było powstanie kościuszkowskie, drugim – listopadowe).
„Kordian” – Juliusz Słowacki ukazuje dojrzewanie i klęskę pokolenia powstania listopadowego. Polacy pogodzili się z niewolą, dlatego walkę z caratem muszą podejmować jednostki, takie jak Kordian.
„Grób Agamemnona” – Juliusz Słowacki nazywa Polskę „krajem smutnych Ilotów”, a Polaków obwinia o marazm, rezygnację i niezdolność do walki o niepodległość, zbytnie przywiązanie do „czerwonego kontusza” i „złotego pasa”. Obwinia szlachtę o doprowadzenie do tego, że Polska „pawiem narodów była i papugą”. Naród nie będzie w stanie odzyskać niepodległości, dopóki „czerep rubaszny” więzić będzie „anielska duszę”.
„Genezis z ducha” - Juliusz Słowacki uważa, ze Polacy wytyczają drogę do doskonałości innym narodom, ponieważ naród polski tworzą najbardziej doskonałe duchy.
„Moja piosnka” – Cyprian Kamil Norwid przywołuje na obczyźnie obraz ukochanego kraju. Podmiot liryczny idealizuje cechy narodu polskiego, pisząc:
„Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów Nieba....(…)
gdzie winą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie(…)
Do tych, co mają tak za tak - nie za nie
Bez światło-cienia...
Tęskno mi, Panie...”
Trylogia – Henryk Sienkiewicz przedstawia szeroki obraz Polaków z czasów świetności oręża. Opisuje epizody wojen z kozakami, najazdu szwedzkiego i początku wojny z turcja. Autor swoje dzieła stworzył „ku pokrzepieniu serc” Polaków zniewolonych przez obce mocarstwa. Jego powieści uczyły patriotyzmu i wiary w możliwość zwycięstwa.
„Nad Niemnem” – Eliza Orzeszkowa, dając wyraz pozytywistycznym ideom organicznikowskim i kultu niepodległościowego, nakreśliła panoramiczny obraz dziewiętnastowiecznego społeczeństwa polskiego. Kreśli wyidealizowany obraz zaścianka. Bohatyrowicze mimo trudnej sytuacji materialnej żyją w zgodzie z naturą, a o ich patriotyzmie świadczy ciężka praca na roli i szacunek do powstańczej mogiły. Pozytywistyczny rodowód mają i inne idee wpisane w powieść: postulat użyteczności społecznej, pogodzenia zwaśnionych warstw, utylitaryzm, kult nauki, walka o polskość ziemi, legalne działania ekonomiczne zastępujące konspirację, zbrojny czyn.
„Lalka” – Bolesław Prus, przedstawiając społeczeństwo polskie z czasów zaborów, nie unika krytyki. Ukazuje anachroniczną strukturę społeczną: bezczynność klas rządzących: arystokracji, inteligencji i rodzącego się mieszczaństwa, bezradność programu organicznikowskiego. Wokulski trzeźwo ocenia szansę na równomierny rozwój kraju, podkreślając, ze jednostka nie jest w stanie zmienić nastawienia tych, którzy pragną pomnażać wyłącznie swój majątek: „Tu nic nie poradzi jednostka z inicjatywą, bo wszystko sprzysięgło się, by ją spętać i zużyć w pustej walce – o nic”.
„Wesele” – Stanisław Wyspiański kreśli obraz społeczeństwa polskiego zestawiając ze sobą dwie warstwy społeczne – chłopów i inteligencję. Podważa romantyczne przeświadczenie o możliwości ich pojednania w imię walki o niepodległość ojczyzny. Chłopom wyrzuca prymitywizm i egoizm. To grupa wewnętrznie zróżnicowana, mająca sporą świadomość narodową, zainteresowana polityką, kwestiami społecznymi, ale i niedojrzała. Chłopi żywiołowo reagują na wezwania do walki. Ludzie z miasta myślą o nich schematycznie, są przekonani o swej wyższości i naturalnej roli przewodniej. Karmiąca się mitami inteligencja jest bierna, bezsilna, a całe społeczeństwo nie dojrzało jeszcze do narodowego zrywu. Pozostaje bezradne, bezsilne, pogrążone w tęsknotach, których nie umie spełnić. Chocholi taniec symbolizuje niemoc, letarg, bezczynność, marazm. Nawet w sprzyjających warunkach Polacy pozostają niezdolni do walki, czekają na cud. Nikt nie chce wziąć odpowiedzialności za los kraju. Pisarz wskazuje również miejsce gdzie należy szukać prawdziwej Polski:
Poeta
Po całym świecie
możesz szukać Polski, panno młoda,
i nigdzie jej nie najdziecie (…)
A jest jedna mała klatka –
o, niech Jagusia przymknie
rękę pod pierś (…)
---A tam puka?
Panna młoda
I cóż to za nauka?
Serce-!-?
Poeta
A to Polska właśnie.
„Przedwiośnie” - Stefan Żeromski przedstawia społeczeństwo polskie postawione wobec odzyskanej niepodległości. Pisarz, zaniepokojony sytuacją polityczno-ekonomiczną, nieporadnością rządu i parlamentu, wewnętrzna anarchia, pyta o przyszłość narodu i Rzeczpospolitej. Ukazuje przestarzałą strukturę społeczną – beztroską szlachtę bawiącą się w Nawłoci, młodych, zaangażowanych rewolucjonistów (Antoni Lulek) czy doświadczonych demokratów (Szymon Gajowiec). Powieść nie daje odpowiedzi, jaka ma być Polska. Autor polemizując z poszczególnymi wizjami nawołuje do rozsądnego i wyważonego rozważenia nurtujących państwo problemów.
„Granica” – Zofia Nałkowska krytykuje społeczeństwo polskie i jego podziały po odzyskaniu niepodległości. W latach trzydziestych władza należy do karierowiczów i ludzi pozbawionych skrupułów. Problemy społeczne nie zostały rozwiązane- nierówności społeczne pogłębiły się, a wzbogacili się tylko ci, którzy bezwzględnie dążyli do celu.
„Bal w operze” – Julian Tuwim ukazuje w groteskowy sposób obraz elit ówczesnego społeczeństwa polskiego. Przeczuwając nadciągającą katastrofę narodową obnaża ich zakłamanie, rozpasanie, seksualizm i skłonność do zabawy.
„Kwiaty polskie” – Julian Tuwim są wyrazem tęsknoty artysty za ojczyzną. Poemat poetycki zawiera swobodne dygresje: opisy przyrody, polemiki polityczne, liryczne wyznania, patriotyczne inwokacje. Autor opisuje również dzieje kilku łódzkich rodzin od szczytów społecznych po biedę. Fabryczną Łódź możemy obserwować oczami dziecka, jak i dojrzałego obserwatora.
„Ferdydurke” - Witold Gombrowicz dogłębnie demitologizuje polską historię i tradycje, przedstawiając groteskowy obraz wielu środowisk ówczesnej Polski. Do Formy sprowadził mit poezji, wieszcza narodowego, dworku, a używając parodii i groteski obnażył ich fałsz.
„Trans-Atlantyk” - Witold Gombrowicz w tej najbardziej polskiej powieści wykpiwa nasze narodowe mity. Przede wszystkim przedstawia w krzywym zwierciadle przekonanie, że każdego mężczyznę cechuje męstwo i gotowość do walki za ojczyznę. Otóż bohater powieści jawnie ośmiesza ten schemat, ponieważ poprzez swoją delikatność zupełnie nie nadaje się do realizacji takiego wzorca.
„Kompleks polski” – Tadeusz Konwicki daje obraz Polaków ogłupionych kolejkami, zaprzątniętej zbieraniem dóbr „na wszelki wypadek”. Przedstawia czasy kryzysu realnego socjalizmu i braku perspektyw ówczesnego społeczeństwa.
„Początek” - Andrzej Szczypiorski ukazuje niełatwe stosunki polsko-niemiecko-żydowskie. Demaskuje również narodowe stereotypy i mity. Tłem wydarzeń SA czasy wojenne i powojenne, aż do połowy lat 80. Opisuje zarówno ludzi zwykłych – uczciwych, heroicznych, ale i tchórzliwych, szmalcowników, patriotów, lojalnych podwładnych, jak i ludzi oddalonych od rzeczywistości, pochłoniętych naukową pasją. Autor stwierdza:
„nareszcie zdechł mit o naszej wyjątkowości (…) Może wreszcie teraz Polska zrozumie, że łajdactwa i świętość w jednym stoją domu, także i tutaj, nad Wisłą, jak na całym bożym świecie:
„Rozważania o problemie narodu” – Zbigniew Herbert zastanawia się, co łączy ludzi należących do jednego narodu. Jego zdaniem nie są to: wspólna ziemia, język, historia. Autor odrzuca stereotypowe ujęcie narodu, nie neguje jednak jego istnienie, uważając, ze jest to ostatni węzeł, jaki należałoby zerwać.
„Naród” – Czesław Miłosz przedstawia zarówno zalety, jak i wady narodowe na zasadzie antytez, pisząc, że nasz naród jest złożony z: łotrów i bohaterów, złodziei i najlepszych synów, tworzących wzniosłe pieśni i dowcipy. O narodzie mówi:
„Naród wielki, niezwalczony, naród ironiczny”
„Busz po polsku” – Ryszard Kapuścinski w debiutanckim zborze reportaży opisuje Polskę lat pięćdziesiątych - polską prowincję, polską wieś, polskie małe miasteczka. Autor krytycznie ocenia ówczesną rzeczywistość na przykładzie jednostkowych historii.
„Lekcja polskiego – Słowacki” – Ernest Bryll nawiązując do motywu ojczyzny, jako tonącego statku, nazywa Polskę „bezzwrotnym korabem”, dziełem domowego cieśli. Poeta świadomie deformuje znaną metaforę dając w ironiczny sposób wyraz rozczarowaniu tradycją narodową.
„Pejzaż” – Stanisław Grochowiak w turpistyczny sposób opisuje ojczyznę. Podmiot liryczny opisuje ją przedstawiając chude wróble, zdechłego konia, zeschły wiatrak i Polaka modlącego się z flaszką wódki w ręce. Przygnębiający polski pejzaż przekształca się w krytykę wad narodowych.
„Modlitwa dziękczynna z wymówką” – Andrzej Bursa. Podmiot liryczny dziękuje Bogu za to, ze nie uczynnił go garbatym, ślepym itd. Puentę stanowią słowa: „Ale dlaczego uczyniłeś mnie Polakiem?”, wskazujące, że nasza narodowość jest najgorszym nieszczęściem.
„Ojczyzna” – Rafał Wojaczek zestawia słowa w polskiej kulturze święte z terminami pospolitymi, takimi jak: partyjny dziennik, piwo żywieckie, bufetowa. Ojczyzna kojarzy mu się z ówczesną rzeczywistością i otoczeniem poety – barem, wódką, piwem, pałkami milicyjnymi. O ojczyźnie między innymi pisze:
„ I prawdziwa jak gumowa pałka
Matka dobra jak piwo żywieckie
Piersi matki dwie pobożne setki
I troskliwa jakby bufetowa (...)”
Autor: