klp.plChociaż kultura żydowska i ludzie pochodzenia żydowskiego mieli przez stulecia ogromny wpływ na kształtowanie się polskiej tradycji tak naprawdę niewiele o nich wiemy. Nigdy nie doszło do całkowitego spolonizowania tej nacji. Żydzi mieszkający w Polsce i często identyfikujący się z polska kulturą zachowali swoją religię, język i kulturę. Odegrali także wielką rolę w polskiej historii oraz gospodarce.
Wielu najznakomitszych polskich pisarzy, twórców narodowej sztuki miało żydowskie korzenie. Stosunki polsko-żydowskie nie zawsze jednak były wzorem dobrego sąsiedztwa. Żydzi bardzo często odrzucani byli przez społeczeństwo polskie z racji swej odrębności.
Postać Żyda, nierozerwalnie związana z obrazem naszego społeczeństwa, często gości na kartach rodzimej literatury. Zazwyczaj jest to ubogi wędrowny handlarz, karczmarz, ale także przedstawiciel bogatej finansjery. Znaleźli się także pisarze podsycający antysemityzm i przedstawiający społeczność żydowską w negatywnym świetle. Zagłada narodu żydowskiego podczas II wojny światowej była moralnym wstrząsem, który w istotny sposób odmienił funkcjonowanie tego motywu w polskiej literaturze.
Pojęcia związane z motywem Żydów (frazeologia)
Żyd Wieczny Tułacz (Ahaswerus, Aswerus) - legendarna postać Żyda, który miał znieważyć czynnie Chrystusa, idącego z krzyżem na Golgotę. Ukarany został za to wieczną tułaczką po świecie. Najdawniejsza legenda odnosi się do człowieka, który nie mógł stracić życia, ponieważ zgubił śmierć. Błądzi w nieskończoność, oglądając troski i radości innych ludzi, sam skazany na wieczną kontemplację w oczekiwaniu końca świata.
W 1228 r. legenda rozwija się dzięki relacji benedyktyna, Matthieu Paris, zapisanej przez niego na podstawie wypowiedzi armeńskiego biskupa przebywającego z wizytą w klasztorze. Biskup opowiedział o tym, że w czasie Drogi Krzyżowej odźwierny Poncjusza Piłata, Rzymianin imieniem Cartaphilus, popchnął Chrystusa i spytał go, dlaczego się zatrzymuje. Chrystus miał odpowiedzieć: „Idę jak jest zapisane, niebawem odpocznę, ale ty będziesz wędrował aż do mojego powrotu”. Biskup miał gościć przy swoim stole i rozmawiać z Cartaphilusem, który ochrzczony przybrał imię Józef. W XVI wieku legenda była już powszechnie znana w całej Europie. „Wieczny tułacz” jest już najczęściej żydowskim szewcem o imieniu Ahaswerus. Doniesienia o spotkaniu z „wiecznym tułaczem” pojawiają się przez wieki XVII, XVIII i XIX i dotyczą całej Europy.
Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej w Warszawie - powstał w 1950 roku, w wyniku połączenia dwóch zespołów teatrów występujących we Wrocławiu i Łodzi. Teatr jest kontynuatorem i spadkobiercą bogatej tradycji scen żydowskich w Polsce z okresu międzywojennego. Przedstawienia są grane w języku polskim i jidysz. Od 1970 roku Państwowym Teatrem Żydowskim w Warszawie kieruje Szymon Szurmiej.
Tora - powszechnie znana jako Biblia. Według żydowskiej tradycji jest księgą objawioną, jest znakiem Przymierza Boga z Izraelem. Została przekazana Mojżeszowi na górze Synaj. Zawiera przesłanie Boga do człowieka. Początkowo istniała tylko w tradycji ustnej, jako nauka i prawo. W VII w. p.n.e. została spisana, odtąd stała się kanonem i twierdzą wiary.
Talmud to olbrzymie dzieło, zawiera zbór objaśnień i komentarzy do Tory. Tworzono go przez ponad tysiąc lat: od VI w. p.n.e. do VI w. n.e. w Talmudzie przeplatają się dwa nurty: halacha przepisy prawne i religijne oraz hagada interpretacje i objaśnienia tekstu biblijnego w formie przypowieści.
Szabat to dla Żydów najważniejsze święto, wymienione w Dekalogu jako czwarte przykazanie. W Księdze Wyjścia napisano: „Pamiętaj o dniu Szabatu, aby go święcić. Sześć dni będziesz pracował..., ale siódmego dnia jest Szabat Pana, Boga twego: nie będziesz wykonywał pracy ani ty, ani twój syn, ani twoja córka”. Szabat jest świętem na cześć Boga Stworzyciela i na cześć Przymierza, które zawarł Bóg z narodem Izraela. W praktyce święcenie Szabatu oznacza przede wszystkim zaniechanie tego dnia wszelkiej pracy.
Jom Kipur jest obchodzony 10 dnia miesiąca tiszri. Upamiętnia wydarzenie opisane w Torze, kiedy to Mojżesz zszedł z góry Synaj z drugimi Tablicami Praw zaraz po tym, gdy Izraelici zgrzeszyli oddając cześć złotemu cielcu. Tego dnia Żydzi otrzymali wybaczenie za grzech, a dziś każdy może otrzymać wybaczenie za wszystkie swoje złe występki. Jom Kipur po hebrajsku oznacza "Dzień Pojednania". Czasem zwany jest także Sądnym Dniem, Dniem Przebaczenia.
chasydzi - najbardziej ortodoksyjni Żydzi. Można ich bardzo łatwo rozpoznać po ubraniu. Mężczyźni noszą czarne kapelusze, zastępowane w szabat przez wspaniałe futrzane czapki. Zakładają białe koszule bez krawata i czarne chałaty, noszą brody oraz krótkie włosy z pejsami (peyot). Kobiety zawsze ubierają się skromnie i najczęściej w czarnym kolorze. Mężatki noszą na głowie chusty lub kapelusze. Niektóre zakładają peruki, które uważane są za nakrycie głowy.
menora – świecznik żydowski
jarmułka - (inaczej kipa albo kapel) małą czapeczkę przykrywającą głowę mężczyzny. Żydzi zakładają ją najczęściej w synagogach.
marzec 1968 - kluczowym słowem w kampanii z marca 1968 roku było pojęcie "syjonizmu", piętnowanego jako przejaw "burżuazyjnego nacjonalizmu żydowskiego". Rzekomo ostrze krytyki skierowane było jedynie przeciwko polityce Izraela i jej zwolennikom. Rychło się jednak okazało, że celem kampanii nie są mieszkańcy kraju na Bliskim Wschodzie, ale polscy Żydzi. Wbrew oficjalnym zapewnieniom prześladowano nie za poglądy, lecz za pochodzenie. Media demaskowały "prawdziwe", żydowsko brzmiące nazwiska osób oskarżanych o udział w marcowej intrydze. Żydami mieli być przywódcy studenckiego protestu, opływający w dostatki synowie i córki żydowskich dygnitarzy. Żydowskich korzeni doszukiwano się też u pisarzy i profesorów wyśmiewających tradycje narodowe i szydzących z prostych ludzi. W tekstach reżimowych dziennikarzy pojawiały się zwroty: "żydowska mentalność", "żydowski charakter", "żydowskie cechy narodowe".
holocaust (całopalenie - termin angielski, pochodzący z kościelnej łaciny holocaustum, z gr. holo-kautóo - spalam ofiarę w całości), spolszczenie: holokaust – określenie stosowane do prześladowań i zagłady milionów Żydów przez władze III Rzeszy oraz jej sojuszników w okresie II wojny światowej. Jest synonimem pojęcia Szoah, Szoa (hebr. שואה - całkowita zagłada, zniszczenie), uważanego przez niektórych za stosowniejsze, gdyż nieodwołujące się do pozytywnego znaczenia całopalenia. W Polsce używa się ponadto terminu Zagłada.
Żydzi - Piotr Michałowski
Żydzi - Bruno Schulz, 1934
Żydzi modlący się w Jom Kippur - Jakub Weinles
Ahasuerus, Żyd wieczny tułacz - Maurycy Gottlieb
Modlitwa Żydów w dzień szabasu - Maksymilian Gierymski
Żyd z koszem - Józef Pankiewicz
Głowa Żyda - Stanisław Wyspiański
Żydówka z cytrynami... więcej
Wielu najznakomitszych polskich pisarzy, twórców narodowej sztuki miało żydowskie korzenie. Stosunki polsko-żydowskie nie zawsze jednak były wzorem dobrego sąsiedztwa. Żydzi bardzo często odrzucani byli przez społeczeństwo polskie z racji swej odrębności.
Postać Żyda, nierozerwalnie związana z obrazem naszego społeczeństwa, często gości na kartach rodzimej literatury. Zazwyczaj jest to ubogi wędrowny handlarz, karczmarz, ale także przedstawiciel bogatej finansjery. Znaleźli się także pisarze podsycający antysemityzm i przedstawiający społeczność żydowską w negatywnym świetle. Zagłada narodu żydowskiego podczas II wojny światowej była moralnym wstrząsem, który w istotny sposób odmienił funkcjonowanie tego motywu w polskiej literaturze.
Pojęcia związane z motywem Żydów (frazeologia)
Żyd Wieczny Tułacz (Ahaswerus, Aswerus) - legendarna postać Żyda, który miał znieważyć czynnie Chrystusa, idącego z krzyżem na Golgotę. Ukarany został za to wieczną tułaczką po świecie. Najdawniejsza legenda odnosi się do człowieka, który nie mógł stracić życia, ponieważ zgubił śmierć. Błądzi w nieskończoność, oglądając troski i radości innych ludzi, sam skazany na wieczną kontemplację w oczekiwaniu końca świata.
W 1228 r. legenda rozwija się dzięki relacji benedyktyna, Matthieu Paris, zapisanej przez niego na podstawie wypowiedzi armeńskiego biskupa przebywającego z wizytą w klasztorze. Biskup opowiedział o tym, że w czasie Drogi Krzyżowej odźwierny Poncjusza Piłata, Rzymianin imieniem Cartaphilus, popchnął Chrystusa i spytał go, dlaczego się zatrzymuje. Chrystus miał odpowiedzieć: „Idę jak jest zapisane, niebawem odpocznę, ale ty będziesz wędrował aż do mojego powrotu”. Biskup miał gościć przy swoim stole i rozmawiać z Cartaphilusem, który ochrzczony przybrał imię Józef. W XVI wieku legenda była już powszechnie znana w całej Europie. „Wieczny tułacz” jest już najczęściej żydowskim szewcem o imieniu Ahaswerus. Doniesienia o spotkaniu z „wiecznym tułaczem” pojawiają się przez wieki XVII, XVIII i XIX i dotyczą całej Europy.
Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej w Warszawie - powstał w 1950 roku, w wyniku połączenia dwóch zespołów teatrów występujących we Wrocławiu i Łodzi. Teatr jest kontynuatorem i spadkobiercą bogatej tradycji scen żydowskich w Polsce z okresu międzywojennego. Przedstawienia są grane w języku polskim i jidysz. Od 1970 roku Państwowym Teatrem Żydowskim w Warszawie kieruje Szymon Szurmiej.
Tora - powszechnie znana jako Biblia. Według żydowskiej tradycji jest księgą objawioną, jest znakiem Przymierza Boga z Izraelem. Została przekazana Mojżeszowi na górze Synaj. Zawiera przesłanie Boga do człowieka. Początkowo istniała tylko w tradycji ustnej, jako nauka i prawo. W VII w. p.n.e. została spisana, odtąd stała się kanonem i twierdzą wiary.
Talmud to olbrzymie dzieło, zawiera zbór objaśnień i komentarzy do Tory. Tworzono go przez ponad tysiąc lat: od VI w. p.n.e. do VI w. n.e. w Talmudzie przeplatają się dwa nurty: halacha przepisy prawne i religijne oraz hagada interpretacje i objaśnienia tekstu biblijnego w formie przypowieści.
Szabat to dla Żydów najważniejsze święto, wymienione w Dekalogu jako czwarte przykazanie. W Księdze Wyjścia napisano: „Pamiętaj o dniu Szabatu, aby go święcić. Sześć dni będziesz pracował..., ale siódmego dnia jest Szabat Pana, Boga twego: nie będziesz wykonywał pracy ani ty, ani twój syn, ani twoja córka”. Szabat jest świętem na cześć Boga Stworzyciela i na cześć Przymierza, które zawarł Bóg z narodem Izraela. W praktyce święcenie Szabatu oznacza przede wszystkim zaniechanie tego dnia wszelkiej pracy.
Jom Kipur jest obchodzony 10 dnia miesiąca tiszri. Upamiętnia wydarzenie opisane w Torze, kiedy to Mojżesz zszedł z góry Synaj z drugimi Tablicami Praw zaraz po tym, gdy Izraelici zgrzeszyli oddając cześć złotemu cielcu. Tego dnia Żydzi otrzymali wybaczenie za grzech, a dziś każdy może otrzymać wybaczenie za wszystkie swoje złe występki. Jom Kipur po hebrajsku oznacza "Dzień Pojednania". Czasem zwany jest także Sądnym Dniem, Dniem Przebaczenia.
chasydzi - najbardziej ortodoksyjni Żydzi. Można ich bardzo łatwo rozpoznać po ubraniu. Mężczyźni noszą czarne kapelusze, zastępowane w szabat przez wspaniałe futrzane czapki. Zakładają białe koszule bez krawata i czarne chałaty, noszą brody oraz krótkie włosy z pejsami (peyot). Kobiety zawsze ubierają się skromnie i najczęściej w czarnym kolorze. Mężatki noszą na głowie chusty lub kapelusze. Niektóre zakładają peruki, które uważane są za nakrycie głowy.
menora – świecznik żydowski
jarmułka - (inaczej kipa albo kapel) małą czapeczkę przykrywającą głowę mężczyzny. Żydzi zakładają ją najczęściej w synagogach.
marzec 1968 - kluczowym słowem w kampanii z marca 1968 roku było pojęcie "syjonizmu", piętnowanego jako przejaw "burżuazyjnego nacjonalizmu żydowskiego". Rzekomo ostrze krytyki skierowane było jedynie przeciwko polityce Izraela i jej zwolennikom. Rychło się jednak okazało, że celem kampanii nie są mieszkańcy kraju na Bliskim Wschodzie, ale polscy Żydzi. Wbrew oficjalnym zapewnieniom prześladowano nie za poglądy, lecz za pochodzenie. Media demaskowały "prawdziwe", żydowsko brzmiące nazwiska osób oskarżanych o udział w marcowej intrydze. Żydami mieli być przywódcy studenckiego protestu, opływający w dostatki synowie i córki żydowskich dygnitarzy. Żydowskich korzeni doszukiwano się też u pisarzy i profesorów wyśmiewających tradycje narodowe i szydzących z prostych ludzi. W tekstach reżimowych dziennikarzy pojawiały się zwroty: "żydowska mentalność", "żydowski charakter", "żydowskie cechy narodowe".
holocaust (całopalenie - termin angielski, pochodzący z kościelnej łaciny holocaustum, z gr. holo-kautóo - spalam ofiarę w całości), spolszczenie: holokaust – określenie stosowane do prześladowań i zagłady milionów Żydów przez władze III Rzeszy oraz jej sojuszników w okresie II wojny światowej. Jest synonimem pojęcia Szoah, Szoa (hebr. שואה - całkowita zagłada, zniszczenie), uważanego przez niektórych za stosowniejsze, gdyż nieodwołujące się do pozytywnego znaczenia całopalenia. W Polsce używa się ponadto terminu Zagłada.
Motyw Żydów w literaturze
BIBLIA - Stary Testament opisuje najbardziej odległe dzieje narodu żydowskiego, narodu wybranego przez Boga. Pan szczególnie upodobał sobie Izraelitów, z nich wywodzą się wszyscy prorocy. Bóg na pośrednika między sobą a ludem wyznacza Mojżesza, dając ludziom przywódcę. Mojżesz bowiem wyprowadza naród żydowski z niewoli egipskiej. W czasie wędrówki do Ziemi Obiecanej Stwórca zawiera ze swym ludem przymierze... więcejMotyw Żydów w sztuce
Żydowska narzeczona (inaczej: Izaak i Rebeca) - Rembrandt Harmensz van RijnŻydzi - Piotr Michałowski
Żydzi - Bruno Schulz, 1934
Żydzi modlący się w Jom Kippur - Jakub Weinles
Ahasuerus, Żyd wieczny tułacz - Maurycy Gottlieb
Modlitwa Żydów w dzień szabasu - Maksymilian Gierymski
Żyd z koszem - Józef Pankiewicz
Głowa Żyda - Stanisław Wyspiański
Żydówka z cytrynami... więcej