klp.pl„Makbet” William Szekspir stworzył świat, w którym przeplatają się rzeczywistość z fantastyką. Na wybory tytułowego Makbeta wpływ mają trzy Czarownice. Odtąd gnany rządzą władzy nie może zaznać spokoju. Popełniona zbrodnia i wyrzuty sumienia odbierają mu sen. Widziadła zamordowanych oraz tajemnicze głosy wieszczą królowi nadchodzącą zgubę. Lady Makbet widzi wciąż na swoich rękach krew, a Makbetowi ukazuje się podczas uczty duch zamordowanego przyjaciela Banka.
„Hamlet” William Szekspir tytułowemu bohaterowi pojawia się duch zamordowanego podstępnie ojca. Wyjawia mu prawdę o swej śmierci. Hamlet dowiaduje się, że to stryj, obecny król i mąż matki księcia, zabił swego brata by wstąpić na tron. Duch prosi Hamleta o pomszczenie swej śmierci. Bohater pragnąc spełnić postulat ojca popada w san bliski obłędowi.
Tren XIX („Sen”) Jan Kochanowski kończy cykl trenów obrazem, w którym podmiotowi lirycznemu ukazuje się duch matki. Kobieta pociesza strapionego ojca, tłumacząc, iż jego córka ma lepiej w niebie niż na ziemi i dzięki śmierci uniknęła ziemskich cierpień.
„Król Olch” J. W. Goethe opisuje tajemniczą postać Króla Olch (Króla Elfów), która pojawia się w momencie, gdy przez las pędzi na koniu ojciec z chorym, trawionym majakami dzieckiem . Poeta wykorzystuje chorobę jako stan pomiędzy jawą i snem, ponieważ gorączka rozmywa widzenie rzeczywiste i wyczula na doznania pozazmysłowe. Wykorzystana zostaje również dziecięca wyobraźnia.
„Romantyczność” Adam Mickiewicz kreśli postać Karusi, która rozmawia ze swoim zmarłym kochankiem, widziadło jest białe jak chusta i ma zimne dłonie, budzi postrach w oczach dziewczyny: „Ty już umarłeś? Ach! ja się boję!”. Jednocześnie prosi, by ukochany zabrał ją ze sobą i nie opuszczał jej, ponieważ boi się, że w jej wizje nikt nie uwierzy i że zostanie odrzucona przez społeczność. Pojawiające się w balladzie fantastyczne zjawisko nie ma na celu przestraszenia czytelnika, ma za zadanie przekonać, że istnieją zjawy, które ukazują się przed „oczyma duszy”. Zebrany lud wraz z narratorem ufają Karusi, jedynie starzec reprezentujący klasyków powołuje się na rozum i „szkiełko i oko”.
„Lilie” Adam Mickiewicz wprowadza elementy fantastyczne by wprowadzić ład moralny w zachwiany porządek ludzki, przybliżyć otchłań tajemnicy istnienia. Wdowę, mężobójczynię, prześladuje widmo jej zmarłego męża. Świat realistyczny ze światem upiorów, mar nocnych i tajemniczych wydarzeń przeplatają się.
„Świteź” Adam Mickiewicz opowiada o tajemniczym litewskim jeziorze. Mieszkańcy pobliskiej wsi słyszą dochodzące z jego strony dziwne odgłosy. Gdy próbują odkryć tajemnicę zbiornika, wyławiają z wody dziewczynę, która okazuje się córka Tuhana, legendarnego władcy Świtezi. Panna opowiada historię powstania jeziora. Dawniej na jego miejscu stał gród. Mężczyźni wyruszyliby walczyć z carem. Kiedy wróg chciał napaść na osadę, Bóg wysłuchał modlitw mieszkańców i zamienił miasto w jezioro a ludzi w kwiaty, iż zioła, które potruły „cara i ruska zgraję”.
„Świtezianka”Adam Mickiewicz opowiada historię miłości tajemniczej dziewczyny oraz młodego strzelca. Chłopiec przysięga zjawiskowej piękności wierność i miłość, klnąc się na wszystkie świętości. Błąkając się po lesie strzelec spotyka piękną nimfę wodną wyłaniającą się z głębin jeziora. Nimfa niezwykłej urody i dziewiczej piękności kusi chłopca, przyzywa go do siebie, namawia do miłosnych igraszek. Młodzieniec najpierw opiera się, lecz potem ulega, rzuca się w wody jeziora. Nagle rozpoznaje w kobiecie swą ukochaną. Zdradzona dziewczyna wymierza karę - dusza strzelca zostaje zamieniona w drzewo.
„Rybka” Adam Mickiewicz przedstawia historię uwiedzionej przez Panicza wiejskiej dziewczyny – Krysi. Dziewczyna rodzi nieślubne dziecko. Gdy dowiaduje się o ślubie ukochanego topi się. Codziennie wieczorem duch Krysi wyłania się z głębi w postaci rybki, przemienia się w kobietę i karmi swe dziecko. Kiedy Panicz ze swa młodą małżonką wybierają się na spacer nad brzeg jeziora giną bez wieści. Nie pojawia się tez już rybka. Krysia pod postacią widma wymierza karę za zbrodnię dokonaną przez Panicza.
„Zamek kaniowski” Seweryn Goszczyński opowiada wydarzenia rozgrywające się na XVII wiecznej Ukrainie. Silnie odwołuje się do folkloru ukraińskiego i wierzeń ludowych w świat niematerialny. Piękna Ukrainka - Orlika - zostaje podstępem zmuszona do poślubienia znienawidzonego przez nią rządcę zamku kaniowskiego. W tym czasie wybucha powstanie Kozaków, do którego przyłącza się ukochany Orliki - Nebaba, chcąc mścić się na niej i na jej mężu za złamanie serca. Wydarzeniom towarzyszy widmowa postać prześladującej Nebabę Kseni.
„Dziady” cz. II Adam Mickiewicz skonstruował w dramacie dwa przenikające się wzajemnie światy – metafizyczny i rzeczywisty. Świat ponadzmysłowy reprezentowany jest przez zjawy, które ze względu na grzechy popełnione za życia pokutują, zawieszone w zaświatach, czyli abstrakcyjnej przestrzeni pomiędzy piekłem a niebem. Przybywają, aby uzyskać pomoc, przebaczenie lub modlitwę od uczestników obrzędu. Same także służą im przestrogą dotyczącą życia na ziemi, uczą, jak należy żyć, aby uniknąć pokuty.
„Dziady”cz. III Adam Mickiewicz również w tym dramacie odwołuje się do mistycyzmu. Nierealne, profetyczne wizje występują m. in. podczas snu ks. Piotra i snu Senatora. Podczas Wielkiej Improwizacji to diabeł dopowiada ostatnie słowo monologu.
„Dziady” cz. IV Adam Mickiewicz stworzył jednego z najbardziej znanych upiorów w polskiej literaturze. Gustaw – Pustelnik pojawia się w domu dawnego nauczyciela – Księdza przywołany modlitwami dzieci. Opowiada historię swojej nieszczęśliwej miłości, a na koniec przebija się sztyletem, by udowodnić istnienie irracjonalnego świata.
„Balladyna” Juliusz Słowacki tworzy obok realistycznego świat fantastyczny, opisany w sposób tajemniczy, poetycki, magiczny. Jego reprezentanci to Goplana i jej dwa leśne duszki, , czyli Skierka i Chochlik - ucieleśnienie sił natury. Zgonie z romantycznymi konwencjami, oba światy się ze sobą łączyły, a świat fantastyczny miał ogromny wpływ na to, co działo się w realnym ludzkim życiu. Goplana jest jednak siłą, która ludzkie losy plącze, gmatwa.
„Kordian” Juliusz Słowacki już w scenie „Przygotowania” umieszcza postaci czarownic i diabłów, a nawet samego Szatana, Mefistofelesa oraz Astarota. To oni tworzą kolejnych przywódców powstania listopadowego. Ponadto w dramacie pojawiają się Strach i Imaginacja - projekcja duszy bohatera, w której odbywa się walka między obowiązkiem moralnym, nałożonym przez sumienie, i instynktem samozachowawczym. W szpitalu diabeł pod postacią Doktora przekonuje bohatera, że jego walka jest z góry skazana na niepowodzenie.
„Nie - boska komedia” Zygmunt Krasiński ukazuje postać Dziewczyny – widma, które ukazuje się Mężowi (Hrabiemu Henrykowi) i uwodzi go. Wnosi ona w życie hrabiego piękno, poezję i potęgę, wartości, które bohater cenił sobie przed ślubem. Zjawa kusi go ucieczką od szarej rzeczywistości, wyzwoleniem od rutyny. Gdy Hrabia Henryk ulega namowom podczas podniebnej podróży piękna dziewica zmienia się w trupa:
MĄŻ
Cóż się dzieje z tobą? - Kwiaty odrywają się od skroni twoich i padają na ziemię a jak tylko się jej dotkną, ślizgają jak jaszczurki, czołgają jak żmije. -
DZIEWICA
Mój luby! -
MĄŻ
Przez Boga, suknię wiatr zdarł ci z ramion i rozdarł w szmaty. -
DZIEWICA
Czemu się ociągasz? -
MĄŻ
Deszcz kapie z włosów - kości nagie wyzierają z łona. -
Oprócz postaci Dziewicy w utworze występują głosy i złe duchy.
Opowieść wigilijna Charles Dickens w swym opowiadaniu zajął się kreacją zjaw jako moralizatorów. Przybywają one do złego starca Scrooge'a, uświadamiają mu złe zachowanie, przywołując obrazy z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, tym samym powodując przemianę bohatera.
„Zagłada domu Usherów” Edgar Allan Poe przedstawia bohatera, który przyjeżdża do domu Usherów, na prośbę swojego starego znajomego. Rodryk właściciel posiadłości stał się zimny i chłodny, bez uczuć. Madeline, bliźniacza siostra właściciela domu, zapadła na dziwne schorzenia. Pewnego dnia umarła. Od tego czasu, w posiadłości słychać dziwne szmery, piszczenia i pomruki. Ostatniego dnia pobytu w posiadłości ma miejsce dziwna rzecz, siostra Ushera żyje i chce się zemścić na swoim bracie.
„Zbrodnia i kara” Fiodor Dostojewski – Rodionowi Raskolnikowi ukazuje się kobieta, którą wcześniej zabił. Pogłębia to jego obłęd i staje się karą za popełniony czyn.
„Wesele” - Stanisław Wyspiański przedstawia szereg widm nawiązujących do trudnej polskiej historii. Postaci występujące w scenach realistycznych autor nazwał osobami, a widma i zjawy – osobami dramatu. Są one niczym innym, jak alter ego bohaterów, projekcją ich sumienia i ukrytych myśli. Widma to: Rycerz – Zawisza Czarny z Grabowa, Stańczyk – słynny błazen na dworze Zygmunta Starego, Widmo malarza de Laveaux symbolizujące wewnętrzny dramat miłosny, Hetman, Upiór (Jakub Szela – przywódca sprowokowanego przez władze austriackie powstania chłopskiego w 1846r., zwanego rzezią galicyjską) oraz Wernyhora (legendarny lirnik i poeta ukraiński).
„Upiory” Henryk Ibsen poruszył tematy spowite dotąd milczeniem: choroby weneryczne, kazirodztwo i morderstwo z litości. Sztuka postawiła wielki znak zapytania odnośnie moralności obowiązku, przy małżeństwie i chrześcijaństwie. Tytułowymi upiorami są w utworze „różne stare, martwe poglądy, różne strupieszałe wierzenia”, które nadal sprawują władzę nad umysłami bohaterów.
„Wampir” - Reymont Władysław Stanisław akcję tej niezwykłej w twórczości powieści umieścił w spowitym posępną mgłą Londynie. Na tle spirytystycznych seansów i wykładów hinduskiego jogina, sabatów czarownic i snujących się duchów pojawiają się zanurzeni w mrocznych zdarzeniach bohaterowie.
„Dusiołek” Bolesław Leśmian mistrzowsko nawiązał do tradycji ludowej,. Ballada dotyczy opisu spotkania Bajdały z Dusiołkiem – fikcyjną postacią fantastyczną, którą Leśmian, wzorując się na podaniach i legendach mitologii słowiańskiej – wymyślił specjalnie na potrzeby liryku.
W małym dworku – Stanisław Ignacy Witkiewicz kpi z tradycyjnego pojmowania postaci ducha. Cały dramat przesiąknięty jest absurdem, a poszczególne postaci zachowują się niezgodnie z logiką. Pojawiający się duch matki nie tylko swobodnie rozmawia z córkami, ale też je, śpi, a nawet pije wódkę.
„Rodzina Wilkołaka” Aleksy Tołstoj na podstawie folkloru serbskiego opisuje historię starca, który idzie w góry zapolować wraz z innymi kompanami na Alibeka. Swoim dzieciom przykazuje, że jeśli wróci po ponad dziesięciu dniach mają mu wbić kołek osinowy w pierś, niezależnie od jego zachowania, gdyż będzie to oznaczało, że przemienił się w wilkołaka. Potomkowie nie wysłuchują jednak jego prośby i wpuszczają rannego, przemienionego w wilkołaka starca do domu. Tołstoj próbuje ukazać wilkołaka czy wampira jako inteligentną istotę, nie pozbawioną oczywiście nieposkromionej żądzy zabijania z racji głodu, a nie jako ogłupiałą bestię, czy pozbawionego człowieczych instynktów zwierza lub narzędzie szatana.
„Wij” Mikołaj Gogol – obok postaci wampirów ukazuje również wiedźmy i Wija. Główny bohater filozof - Choma, musi sprostać nadprzyrodzonym mocom fantastycznych postaci.
„Mistrz i Małgorzata” Michaił Bułhakow Problematykę utworu zapowiada motto, zaczerpnięte z „Fausta” (podobnie jak w II części „Dziadów”): „Więc kimże w końcu jesteś? – Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro.” Słowa te obnażają naturę zła, którego istnienie byłoby nonsensem, gdyby nie istniało dobro. Istnienie zła potwierdza istnienie dobra, jedno jest gwarantem drugiego.
„Dolina Issy” Czesław Miłosz wraca w powieści do czasów swojego dzieciństwa spędzonego na Litwie. Główny bohater Tomasz wychowuje się u dziadków praktycznie sam. Otoczenie przenika aura oniryzmu i niesamowitości - żywym towarzyszą duchy zmarłych oraz bohaterowie litewskich legend.
Autor: