klp.pl"Kupiec wenecki" - William Szekspir wskazuje na głębokie zakorzenienie stereotypu Żyda jako chciwego lichwiarza, stojącego zawsze po przeciwnej stronie barykady w stosunku do bohaterów pozytywnych. Z dzisiejszego punktu widzenia zakończenie utworu może wydawać się niesprawiedliwe, niemniej jeśli przyjąć XVI-wieczny sposób myślenia, to właśnie klęska Szajloka staje się zakończeniem, którego widz oczekuje.
„Pan Tadeusz” – Adam Mickiewicz ukazuje postać Jankiela - patrioty, związanego z Polską i Polakami, przeżywającego klęski i zwycięstwa narodu polskiego. Jankiel, dzierżawca karczmy (arendarz) w dobrach Horeszków, bezbłędnie mówił po polsku, znał dziesiątki narodowych pieśni, melodii, a także polską historię. Angażował się w działalność konspiracyjną, był człowiekiem uczciwym, szanowany m, znanym z poczciwości. Słynął w całej okolicy z nadzwyczajnej gry na cymbałach. Stale udzielał pomocy w pracy spiskowej emisariuszowi księdzu Robakowi, próbował łagodzić spór Hrabiego z Soplicami. Jankiel jest właścicielem karczmy, której architektura wskazuje na żydowskiego budowniczego:
„Z przodu jak karczma” „Z tyłu jak świątynia", "...z daleka karczma chwiejąca się, krzywa, podobna do Żyda, gdy się modląc kiwa".
„Rękopis znaleziony w Saragossie” - Jan Potocki na przykładzie Żyda Wiecznego Tułacza przedstawia dzieje całej światowej cywilizacji.
„Żydowie polscy” Cyprian Kamil Norwid – to rodzaj hołdu złożonego warszawskim Żydom, wsławionym patriotyczną postawą podczas manifestacji w kwietniu 1861 roku, gdy to na Placu Zamkowym rosyjskie wojska strzelały do zgromadzonych Polaków. Norwid tak pisał o Żydach:
Poważny narodzie! Cześć tobie w tych, którzy
Mongolsko-czerkieskiej nie zlękli się burzy –
I Boga Mojżeszów bronili wraz z nami
Spojrzeniem rycerskim, nagimi piersiami.
„Nie-Boska komedia” – Zygmunt Krasiński humorystycznie określa Żydów jako Przechrztów, należących wraz z chłopami i robotnikami do obozu rewolucjonistów. Autor określa walczących jako ludzi pozbawionych ideałów, kierujących się odwetem za lata poniżenia i biedy. Przechrzci za bardzo pragną wykorzystać rewolucje do własnych celów, chcą bowiem utworzyć królestwo Izraela. Rola, jaką im w swym dramacie przydzielił Krasiński, podkreśla jego antyżydowskie poglądy.
„Mendel Gdański” - Maria Konopnicka przedstawia tragizm tytułowego bohatera, któremu przyszło żyć w czasach narastającego prześladowań Żydów. Autorka mówi o antysemityzmie, pogromach, działalności bojówek antyżydowskich i ich wpływie na jednostkowe losy. Mendel – warszawski rzemieślnik - to prawy człowiek, patriota i dobry obywatel. Ufał on w ludzką dobroć, i równość ludzi bez względu na różnicę ras czy wyznawanej religii. Ani przez moment tzw. patrioci nie pomyślą o tym, że Mendel potwierdził swą przynależność do polskiego społeczeństwa nie tylko rzetelną pracą, ale i udziałem w powstaniu styczniowym. Mendel padł ofiarą rasowej, religijnej nienawiści, załamała się jego wiara w ludzi, odwieczny system humanitarnych wartości. Niechęć współmieszkańców, spotykające go poniżenia i wykluczenie ze społeczności lokalnej powodują jego osobistą tragedię. Introligator nie został pobity, nie ukradziono i nie zniszczono jego skromnego majątku. Został okaleczony w sensie psychicznym. Na końcu noweli mówi:
„u mnie umarło serce do tego miasta”.
„Meir Ezofowicz” Eliza Orzeszkowa przedstawiła zamknięte środowisko żydowskie, zamieszkujące miasteczko Szybów. Autorka ukazuje rywalizację różnych grup żydowskich w walce o władzę, na tle historycznym, a także bogata obyczajowość i kulturę żydowską.
„Lalka” – Bolesław Prus opisuje bogatych, prowadzących międzynarodowe interesy Żydów w XIX-wiecznej Warszawie. Mieszkali w okolicach ulicy Świetojerskiej. Żyli w niepewności, mając świadomość odrzucenia zarówno przez Polaków jak i przez innych Żydów. Tak było w przypadku Henryka Szlangbauma, przyjaciela Wokulskiego, który uciekł z domu i wyrzekł się żydowskiej tradycji, zmieniając nawet nazwisko na Szlangowski. Wokulski przyjął go wbrew opinii publicznej do pracy w swoim sklepie. Nie widział w osobie Szlangbauma wroga, cenił jego patriotyzm, o którym zaświadczył biorąc udział w powstaniu styczniowym, za co zesłany został na Syberię. Podobnie jest w przypadku doktora Szumana, który uważa, że naukowiec nie pracuje dla jakiegoś narodu, ale dla wszystkich ludzi. Szowinistyczne stanowisko społeczeństwa, powoduje, że ludzie ci powracają do dawnej religii i kręgów żydowskich. Kwestię żydowską Prus analizuje z wielką rozwagą, dość wszechstronnie.
„Ziemia obiecana” – Władysław Stanisław Reymont ukazuje Łódź jako powstające centrum przemysłowe. Książka jest pełną drastycznych szczegółów panoramą Łodzi, ukazanej jako arena walki o byt. W tej walce sukces jednych oznacza deptanie innych. Moloch miejski niszczy tych, co przyjmują wilcze reguły walki, jak i tych, co się im sprzeciwiają. Gangrena moralna ogarnia tu równie skutecznie Niemców i Żydów, jak Polaków. Ta mroczna wizja cynizmu, zezwierzęcenia, praw dżungli, w której etyka, szlachetne idee i święte uczucia obracają się przeciw tym, co je praktykują, jest w intencji autora zarazem oskarżeniem industrializacji i urbanizacji.
„Wesele” Stanisław Wyspiański – W utworze ukazana została postać wiejskiego karczmarza, który przybył na wesele w interesach - po dług Czepca. Karczmarz mówi do Pana Młodego:
„My jesteśmy tacy przyjaciele, co się nie lubią”. Weselnicy nazywają Żyda mośkiem, co jest pogardliwym określeniem. W dramacie Wyspiańskiego Żyd przedstawiony jest stereotypowo. Przychodzi on na wesele w interesach. To przedsiębiorczy, ale i sprytny człowiek. Prowadzi on karczmę, jest wiejskim lichwiarzem, jednocześnie ma jednak poczucie obcości, dystans do mieszkańców Bronowic. Inną postacią żydowskiego pochodzenia w dramacie jest Rachela, córka karczmarza.
„Noce i dnie” - Maria Dąbrowska ukazuje sylwetki Żydów w pozytywnym świetle. Żydówka Arkuszowa swego czasu była dożywiona przez panią Ostrzeńską. Odwdzięcza się Barbarze, ostrzegając ją przed planami Kalinickiego dotyczącymi sprzedaży Serbinowa. Jest do końca lojalna wobec Barbary. Natomiast Szymszel z Korzy, wędrowny handlarz „niepotrzebnych rzeczy” nie potrafili uprawiać roli. Otrzymuje od Bogumiła Niechcica owies do dosiewania pól. Nigdy nie zapomina tego gestu. Odwdzięcza się po latach, pomagając owdowiałej Barbarze wydostać się z zatłoczonego miasta. Jest świadomy tragedii tysięcy uciekinierów, dzięki którym jednak dobrze zarabia. Mówi, że wolałby nigdy nie widzieć tych pieniędzy i tej nędzy ludzkiej.
„Ludzie bezdomni” - Stefan Żeromski przedstawił najbiedniejsze środowiska żydowskie, nędzarzy z okolic ulicy Krochmalnej, Ciepłej. W ścisku, smrodzie, pośród ruder kłębił się tłum ulicznych handlarzy, żebraków. Wielu z nich tylko pozorowało jakąś pracę. Brudni przekupnie w łachmanach sprzedawali psującą się żywność, warunki higieniczne urągały wszelkim normom.
„Sztukmistrz z Lublina” - Isaak Bashevis Singer opowiada o poszukiwaniu tożsamości i pułapkach wyboru zbyt łatwej drogi przez głównego bohatera Jasze Mazura. Tytułowy sztukmistrz, czyli cyrkowiec, iluzjonista i akrobata prowadzi beztroskie życie, unikając jakiejkolwiek odpowiedzialności. Przychodzi mu to tym łatwiej, że dzieci nie posiada, domem zajmuje się jego żona, zresztą Jasze przez większość część roku jest poza domem - "w trasie" - występuje w prowincjonalnych teatrzykach ze swoim programem. Autor opisuje biedną żydowską dzielnicę Warszawy oraz obyczaje lubelskich Żydów. Problem bohatera przejawia się w nazbyt wybujałej skłonności do kobiet, ale nie stanowi istoty rozterek Jaszy. Jasza wolny ptak, Jasza libertyn i ateista dochodzi do wniosku, że wszystkie nieszczęścia spotykają jego i bliskich, dlatego, że nie potrafi zapanować nad pokusami. Jego problem jest wyrazem poszukiwań, zagubienia w świecie, próby odpowiedzi na pytanie - „kim jestem?”. Jasza nie pozbawia się możliwości wyboru, lecz ucieka przed odpowiedzialnością. Decyduje się na drogę „wolności od”, wolności od strachu, konieczności podejmowania trudnych decyzji, ponoszenia ich konsekwencji.
„Sklepy cynamonowe” – Bruno Schulz ukazuje drohobycką rzeczywistość, znaną twórcy najlepiej, bo od dzieciństwa. Jest to obraz XIX-wiecznego mieszczaństwa. Życie w miasteczku upływa wolno. Reguły świata są przejrzyste: stabilność, solidność, górowanie materii, fizyczność. Kontrastuje to ze światem, który otacza dorosłego narratora. Chodzi o epokę nowoczesności, która nadeszła wraz z rozwojem przemysłu, transportu, nowych metod handlu, co na życie rodziny żydowskiego kupca drohobyckiego, zapadającego już na zdrowiu, miało wpływ destrukcyjny.
„Medaliony” – Zofia Nałkowska w jednym z opowiadań – „Dwojra zielona” ukazuje dzieje kobiety - Żydówki, która przeżyła piekło holocaustu. Tytułowa bohaterka relacjonuje swoje wojenne przeżycia. W 1943 r. straciła męża. Podczas pobytu w getcie ciągle ukrywała się na strychu przed Niemcami. W noc sylwestrową straciła oko, gdyż pijani Niemcy urządzili sobie polowanie na Żydów. Zabili wówczas kilkadziesiąt osób. Sytuacja, w jakiej przyszło jej żyć wywoływała w niej uczucie lęku i osaczenia. Pragnęła przeżyć by dać świadectwo prawdzie i myślała, że ze wszystkich Żydów, tylko ona jedna ocalała. Jej opowiadanie pozbawione jest egzaltacji, wybuchów rozpaczy. Jedynie gesty - rozcapierzone palce zakrywające twarz, są przejawem lęku oraz tragedii, której była świadkiem.
„Opowiadania” - Tadeusz Borowski pokazuje przykłady okrutnego przystosowania, przerażającego cynizmu, na jaki może zdobyć się człowiek moralnie zdeprawowany przez obóz. W opowiadaniach, zatytułowanych z gorzką ironią: „Proszę państwa do gazu” czy „U nas, w Auschwizu” na zasadzie kontrastu codzienności obozowej i najbardziej tragicznych zdarzeń, jak transportu ludzi do gazu i śmierci głodowej przedstawia okrucieństwo hitlerowców. Autor opowiadań przywołuje postać Żyda, który dla urozmaicenia, rozrywki wymyślił nowy sposób palenia zwłok ludzkich. Inny Żyd zaś za całkowicie naturalny uważa za zabicie każdego, skoro nie oszczędził nawet najbliższej mu istoty: „Mój syn kradł, to go ci zabiłem”. W „Pożegnaniu z Marią” autor maluje portret starej żydówki, która nie doczekawszy mającej uciec z getta córki i zięcia, wraca tam dobrowolnie, by z rąk oprawców „umrzeć po ludzku”.
„Inny świat” – Gustaw Herling - Grudziński opowiada losy więźnia pochodzenia żydowskiego, który dostał się do więzienia, za to, że sprzeciwił się używania skrawków skóry do zelowania butów. Został skazany na podstawie paragrafu mówiącego o szkodnictwie w przemyśle. Znosił on dzielnie warunki obozowe, będąc dumny ze swego syna kapitana lotnictwa. Załamał się jednak, kiedy pokazano mu jego fotografie i zaczęto wmawiać, że zwykły więzień nie może mieć syna w Armii Czerwonej. Grudziński przytacza również dzieje Żyda, którego poznał w więzieniu w Witebsku, a po latach spotkał go w Rzymie. Człowiek ten przyszedł do Grudzińskiego po rozgrzeszenie, bowiem miał nadzieje, że autor go zrozumie. Grudziński nie potrafi jednak zaakceptować jego czynów. Żyd opowiada mu jak dostał się do obozu, za odmowę wyjazdu w głąb kraju, był bliski końca, kiedy to z racji wykształcenia przydzielono go do baraku technicznego. Wówczas pod groźbą powrotu do lasu złożył fałszywe zeznanie obciążające czterech komunistów niemieckich, skazując ich tym samym na śmierć.
„Rozmowy z katem” - Kazimierz Moczarski zostaje zamknięty przez komunistyczne służby bezpieczeństwa w jednej celi z generałem SS Jurgenem Stropem, który dowodził zagładą warszawskiego getta. Daje mu to okazję poznać psychikę i mentalność hitlerowskich zbrodniarzy. Stroop był ślepym wyznawcą doktryny Hitlera o wyższości rasy germańskiej nad innymi nacjami. Nienawidził Żydów, uważał ich za „podludzi”, a likwidację warszawskiego getta, za dobrą zabawę. Z satysfakcją opowiadał jak jego żołnierze strzelali do Żydów wyskakujących z palących się domów i nazywali ich „spadochroniarzami”. Dlatego też ten żarliwy wyznawca narodowego socjalizmu nie odczuwał żadnych wyrzutów sumienia, skazanie go na śmierć uważał za zwykłą zemstę na pokonanym, nie zaś sprawiedliwy wyrok. O zbrodniach swych podwładnych opowiadał:
„ci Żydzi, Żydówki i żydowskie dzieci, którzy z okien, balkonów i poddaszy domów, płonących od parteru, wyskakiwali na ziemię, na asfalt i bruk. Przedtem zrzucali pierzyny, kołdry i inne bety i na to skakali. Moi SS-mani zaczęli ich nazywać „spadochroniarzami". Całą noc trwała ta zabawa...”
„Campo di Fiori” - Czesław Miłosz nawiązuje do jednego z najtrudniejszych epizodów w historii - czasów dni zagłady warszawskiego getta. Poeta w wierszu posłużył się kontrastem w ukazaniu objętej pożarem i śmiercią żydowskiej dzielnicy oraz wesołej muzyki i kręcącej się karuzeli ustawionej w pobliżu getta:
„salwy za murem getta głuszyła skoczna melodia”. Dramat getta rozgrywa się gdzieś w głębokim tle, podobnie jak stracenie Giordana Bruno. Ludzie ginący za murami byli dla innych obcy, gdyż mówili innym językiem, wyznawali inną religię. Miłosz w wierszu nawołuje innych twórców do protestu przeciwko takiemu traktowaniu ludzi.
„Elegia miasteczek żydowskich” Antoni Słonimski, mówiąc o zniknięciu kultury żydowskiej, wspomina słynnego malarza wyznania mojżeszowego – Marca Chagala. Kreśli także portret Żyda, który nie tylko wykonuje swój rzemieślniczy fach, ale do tego jest poetą, filozofem, trubadurem. Anafory rozpoczynające kilka kolejnych zwrotek, składające się ze słów „Nie masz już...” podkreślają nostalgię za bogatym, barwnym światem, który minął bezpowrotnie.
„Ballady i romanse” Władysław Broniewski przedstawia bohaterkę, która nie słucha innych ludzi nie dlatego, że ż ocalała z traumy wojny, która pochłonęła jej rodziców. Działania wojenne pozostawiły trzynastoletnie, przerażone i zapewne cierpiące na jakiś rodzaj choroby psychicznej dziecko, samemu sobie. Ballady i romanse są głosem poety, który chciał dołożyć swoją cegiełkę do zbudowania literackiego pomnika ku czci wszystkich Żydów, poległych podczas zagłady.
„Blaszany bębenek” – Gunter Grass przedstawia codzienność i historyczne wydarzenia lat trzydziestych, czterdziestych i okresu powojennego, złożoną rzeczywistość polityczną, społeczną i narodową tamtych czasów, widzianą oczami „dziecka mędrca” – Oskara Matzeratha.
„Zdążyć przed Panem Bogiem” - Hanna Krall przedstawiła wstrząsający dokument o czasach beznadziejnej i nierównej walki w żydowskim getcie w Warszawie. W książce nie ma szczegółowych opisów życia mieszkańców getta: prezesem gminy żydowskiej był Adam Czerniaków, funkcjonowała szkoła pielęgniarska prowadzona przez Lubę Blumową, szpital, działały zakłady, getto miało także własną policję. Codzienność to bieda, głód i tyfus, bezlitośnie dziesiątkujące ludność zamkniętą za murami. Co rano zbierano z ulic trupy, a następnie grzebano ciała na cmentarzu znajdującym się po aryjskiej stronie. Główny bohater – Marek Edelman nie ma w sobie nic z legendarnego dowódcy. Posiada kompleks niezasłużenie ocalonego świadka śmierci tysięcy ludzi. Wie, że „życie stanowi dla każdego sto procent”. Edelman mówi o powstaniu w warszawskim getcie, o tych, którzy w zupełnie beznadziejnej sytuacji zdecydowali się chwycić za broń, stawić zbrojny opór SS i gestapo. Wybrać śmierć żołnierską, postanowić sprzeciwić się wyrokowi historii. Ich akcja od samego początku skazana była na klęskę. Walczyli jednak nie o militarne zwycięstwo, mniej liczyły się wygrane potyczki, a bardziej postawa: wyprostowana, zmuszająca faszystów do przyznania prawa do godnej śmierci tym, których uznawali za „podludzi”. Edelman mówi, że właśnie:
„chodziło o wybór sposobu umierania”.
„Początek” – Andrzej Szczypiorski starał się uczciwie przedstawić stosunek Polaków do Żydów podczas okupacji. Jedni, narażając życie, pomagali Żydom, inni (np. Piękny Lolo) zachowywali się podle, bogacili na ich tragedii, l wśród Żydów nie brakowało zdrajców - panią Seidenman wydał właśnie Żyd, Bronek Blutman. Nie wszyscy Polacy byli dobrzy i szlachetni, nie wszyscy Żydzi niewinni, nie każdy Niemiec to zbrodniarz. Główna postacią powieści jest Irma Seidenman - Żydówka, która dzięki nordyckiej urodzie uniknęła przesiedlenia do getta, ukrywała się jako Marta Magdalena Gostomska. W końcu wydał ją konfident i została aresztowana przez gestapo. Z rąk oprawców udało się ją wyciągnąć dzięki pomocy polskich przyjaciół. W 1968 roku Gostomska-Seidenman została wyrzucona z pracy na fali ówczesnych antysemickich nagonek, emigrowała do Francji. Starzeniu się bohaterki towarzyszyło przekonanie, że jest:
„skrzywdzoną babą, której wszystko odebrano tylko dlatego, że nazywa się Irma Seidenman”.
„Weiser Dawidek” – Paweł Hulle opowiada historię tajemniczego zniknięcia żydowskiego trzynastoletniego chłopca pod koniec niezapomnianych letnich wakacji oraz prowadzonego wiele lat potem prywatnego śledztwa w tej sprawie przez jednego z jego kolegów, zarazem narratora opowieści. Dziwne zdarzenia, jakie wówczas miały miejsce, napiętnowały go na resztę życia. Dawidek, będący przywódcą grupki rówieśników, stanowi uosobienie tajemnicy: jest kimś w rodzaju mesjasza, cudotwórcy i maga, wysłannika nieznanych mocy. Ta oparta na schemacie powieści detektywistycznej, na poły sensacyjna, na poły paraboliczna, pełna metaforycznych tropów historia, daje się czytać w rozmaitych porządkach: jako opowieść o dojrzewaniu, powieść obyczajowa, polityczna, przygodowa, wreszcie jako filozoficzny traktat.
Autor: