Motyw buntu w literaturze

MITOLOGIA - Prometeusz, mitologiczny tytan, uważany jest za stwórcę człowieka. Jednak istota ludzka stworzona przez Prometeusza była słaba, nie potrafiła się bronić, była bezsilny wobec otaczającego go świata. Tytan chcąc pomóc człowiekowi zakradł się do spichlerza ognia niebieskiego Hefajstosa i przyniósł na ziemię pierwszy płomień. Jego czyn nie spodobał się Zeusowi, który ukarał go przykuwając do skał Kaukazu. Bunt przeciw zasadom Boga oraz jego ograniczeniom przyniósł korzyść ludziom, którzy po dziś dzień korzystają z ognia. Ikar sprzeciwia się swojemu ojcu i wbrew ostrzeżeniom wznosi się zbyt wysoko słońca, które topi skrzydła zbudowane przez Dedala z wosku i piór. Jest symbolem młodości, która pragnie wznosić się wysoko, pragnąc wolności i swobody, choć przez brak doświadczenia i wyobraźni często ponosi klęskę.

BIBLIA - W księgach Starego Testamentu Adam i Ewa zbuntowali się przeciwko Bogu i jego zasadom. Ewa dała się skusić wężowi i zerwała z drzewa zakazany owoc, po czym skusiła do zjedzenia jabłka także Adama. Za wykroczenie spotkała ich kara - zostali wygnani z Raju, a Bóg odebrał im nieśmiertelność. Podczas kosztowaniu owocu z drzewa poznania dobrego i złego kierowała nimi ciekawość, która została przedstawiona za pomocą węża – kusiciela, wysłannika Szatana. Kain zbuntował się przeciw Bobu mordując brata Abla. Uczynił to bowiem stwórcy bardziej podobała się ofiara pasterza – Abla, niż jego – rolnika.
Pierwszym buntownikiem był Szatan. Uosobieniem zła staje się dopiero w Nowym Testamencie kiedy słowo to, jako imię, zaczyna być pisane z dużej litery. Traktowany jest on wówczas jako książę zła i nieprzyjaciel Boga. Nazywany jest „władcą tego świata” oraz „władcą mocarstw powietrza”. Pierwotnie był potężnym aniołem, wodzem chóru serafinów. Zbuntował się jednak przeciwko Bogu i został strącony z Nieba. Przypowieść o synu marnotrawnym wg Ewangelii św. Łukasza opowiada historię syna, który wziąwszy część rodzinnego majątku wyruszył w świat. Zbuntował się przeciwko ustalonemu porządkowi i władzy ojca. Szybko jednak stracił bogactwo i tułał się jak żebrak, do momentu powrotu do rodzinnego domu.

„Antygona” – Sofokles przedstawia obraz niezłomnej buntowniczki, córki Edypa, króla Teb, która nie boi się przeciwstawić władzy królewskiej w imię praw moralnych i boskich. Świadoma, że jej zachowanie może ją zgubić grzebie zmarłego brata Polinika. Za karę zostaje zamurowana i odbiera sobie życie. Antygona jest odważna, pewna siebie, wierna wyznawanym przez siebie zasadom. Poświęca się dla idei, w którą wierzy, nie wahając się ani przez chwilę.

„Wielki Testament” – François Villon stworzył wizerunek zbuntowanego człowieka przełomu wieków. Uważał stworzony przez Boga świat pełen nierówności społecznych za niedoskonały. Ratunku przed krzywdą i przemijaniem szukał w hedonizmie.

„Romeo i Julia” – William Szekspir przedstawia kochanków, którzy buntują się przeciw planom zwaśnionych rodzin. Miłość jest w ich życiu najważniejsza, dlatego nie wahają się nawet przed popełnieniem samobójstwa.

„Treny” - Jan Kochanowski przeżywa kryzys światopoglądowy po stracie ukochanej Urszulki. W trenie X pada bluźniercze wyznanie

„gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”

, wątpiąc w życie po śmierci. Wątpi również w sens uczciwego życia i postawę stoicką, zaś wrogiem nazywa siłę rządzącą ludzkim życiem.

„Cierpienia młodego Wertera” - Joann Wolfgang Goethe tworzy postać Wertera - wrażliwego, wykształconego młodego człowieka, który nie może się pogodzić z beznadziejnością otaczającego go świata. Jest indywidualistą zakochanym w Lotcie. Ogromnie cierpi, ponieważ dziewczyna jest narzeczoną innego mężczyzny. Werter jest wolnym człowiekiem, który sprzeciwia się wszystkiemu, co może go ograniczać – przede wszystkim panującym w społeczeństwie zasadom – jako mieszczanin jest wśród arystokratów upokarzany oraz niespełnionej miłości. Wyrazem jego niezgody jest akt samobójczy.

„Giaur” – Georgie Gordon Byron bohaterem powieści czyni zbuntowanego przeciw nudnemu i schematycznemu życiu Giaura. Wyrusza on do Grecji na wojnę z Turkami. Odrzucając arabskie obyczaje uwodzi piękną Gruzyjankę – niewolnicę Hassana Leilę. Mimo że kocha Giaura nie może być razem z nim. Za zdradę swego pana została utopiona. Giaurw akcie zemsty zabija baszę, ale nie przynosi mu to ulgi w cierpieniu. W klasztorze, gnębiony wyrzutami sumienia odwraca się też od Boga, o czym świadczą między innymi wypowiedziane przez niego słowa:

„nie mów pacierzy, w skutek ich nie wierzę”

„Oda do młodości” – Adam Mickiewicz nawołuje do burzenia starych, skostniałych form rzeczywistości. Podmiot liryczny występuje przeciw starcom – ludziom starej epoki:

„Niechaj, kogo wiek zamroczy,
Chyląc ku ziemi poradlone czoło,
Takie widzi świata koło,
Jakie tępymi zakreśla oczy.”

Nawołuje również do wspólnego wysiłku, który ma zmienić świat, odmłodzić go.

„Grażyna” – Adam Mickiewicz opisuje żonę księcia Litwy – Litawora - Grażynę, która wbrew zakazom męża rusza do boju z Krzyżakami pod przebraniem Czarnego Rycerza. Dzielnie walczy na polu bitwy, dając dowód poczucia patriotyzmu, przywiązania do ojczyzny. Umiera jak prawdziwy rycerz.

„Dziady cz. III” – Adam Mickiewicz w „Wielkiej Improwizacji” ukazuje na wpół przytomnego, oszalałego Konrad, który występuje przeciw Bogu, bluźni, domaga się „rządu dusz” i władzy nad ludźmi. Buntuje się przeciw istnieniu zła. Wierzy, że jest w stanie poprowadzić naród ku wolności, dać mu szczęście. W swych rozmyślaniach dotyczących przeznaczenia, wolności, życia, posunął się jak najdalej mógł – wypowiedział walkę samemu Bogu. Równanie się z Bogiem jest przejawem wielkiej pychy i zarozumiałości bohatera. Jego bunt był gwałtowny, piękny, a zarazem przerażający:

„Ja kocham cały naród (…)
Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić
Chcę nim cały świat zadziwić (…)
Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył
I większe niźli ty zrobiłbym dziwo
Zanuciłbym pieśń szczęśliwą”.

Pycha Konrada stopniowo narastała, doprowadzając go w końcu do upadku. Człowiek bowiem nigdy nie wygrał z Bogiem, Konradowi też to się nie udało.

„Kordian” - Juliusz Słowacki widział przyszłość w kategoriach apokaliptycznych, jako ostateczne zwycięstwo Zła. Los Polski to tylko część szatańskiego planu zniszczenia świata. W szpitalu dla obłąkanych Kordian pojmuje straszną prawdę: duchy Dobra i Zła prowadzą bezwzględna walkę, grę, w której Polska jest zaledwie pionkiem. Bunt jako walka słabego z potężnym, która musi być prowadzona metodami niemoralnymi (skrytobójstwo) to płaszczyzna zła. Jednak nie ma możliwości wyboru, a właściwie jest to wybór pomiędzy złem (zgoda na niewolę) i złem (bunt). W podobnej sytuacji można uratować wyłącznie własną indywidualność i to właśnie robi Kordian: idzie na śmierć, by ocalić duszę przed Szatanem. W świecie porzuconym przez Boga, bez nadziei nie pozostaje mu nic innego.

„Zbrodnia i kara” - Fiodor Dostojewski przedstawia Rodiona Roskolnikowa, który buntuje się przeciwko zasadom panującym na świecie. Rodion nie akceptuje świata urządzonego tak, że jedni mają pieniądze, a inni nie. Bohater na każdym kroku zauważa nierówność społeczną. Poszukuje sposobów przełamania zła w społeczeństwie, czuje się jednostką powołaną by zaradzić problemom innych. Jako wybitna jednostka czuje się zdolny do zapewnienia innym szczęścia czynem niemoralnym i niezgodnym z prawem – morderstwem.

„Hymny” Jan Kasprowicz uważa, że Bóg dopuszcza, by ludzie cierpieli, świat zmierzał do katastrofy a sam zajmuje się utrzymaniem ładu i porządku świata. Podejmuje temat odpowiedzialności Boga - Stwórcy za zło i niesprawiedliwość społeczną. Podmiot liryczny, na wzór mitycznego Prometeusza oraz Konrada z III części „Dziadów” Mickiewicza, oskarża Boga o brak miłosierdzia, o akceptowanie zła.

„Dusiołek” - Bolesław Leśmian podejmuje tematykę dobra i zła. Bajdała po przebudzeniu obwinia za swe koszmary swych towarzyszy niedoli - szkapę, woła, a nawet samego Boga, który:

„potworzył mnie, szkapę i wołka, jeszcze musiał takiego zmajstrować Dusiołka?"

.

„Syzyfowe prace” – Stefan Żeromski opisuje losy młodzieży w czasach rusyfikacji. Bernard Zygier, uczeń klerykowskiego gimnazjum, buntuje się recytując na lekcji polskiego „Redutę Ordona”. Jego postawa powoduje przełom u innych chłopców, którzy przekonują się, że można opierać się rusyfikacji, poznając na przykład historię i literaturę polską w tajnym stowarzyszeniu.

„Człowiek zbuntowany” - Albert Camus w swoim eseju nazywa bunt momentem, w którym w człowieku zwycięża idea, w którym on sam jednostkowo się wyzwala, co pozwala mu na sprzeciw. Autor twierdzi, że

„człowiek, aby istnieć musi się buntować”

. Stwierdzenie to jest parafrazą słów Kartezjusza: „myślę, więc jestem”.


„Mistrz i Małgorzata” – Michał Bułhakow opisuje działanie totalitaryzmu. Mistrz – bohater powieści - myśli inaczej niż narzuca to obowiązująca ideologia. Łamie ustalone zasady, a jego książka o Bogu i Szatanie jest wyrazem zbyt samodzielnego myślenia, dlatego zostaje skazany na izolację w zakładzie dla psychicznie chorych.

„Proces” – Franz Kafka przedstawia bunt aresztowanego urzędnika, próbującego wydostać się z niewoli prawa. Prawo zniewala, ogranicza Józefa K. Bohater próbuje walczyć, nie chce się zgodzić z absurdalną sytuacją – mimo iż został oskarżony nie może się bronić. Działanie Józefa K. prowadzące do udowodnienia niewinności niczego nie zmieniło. W systemie totalitarnym zostało z góry założone, iż jest winny i nic nie mogło tego zmienić. Józef K. był bezbronny wobec sytuacji, w której się znalazł. Jednostka w totalitaryzmie jest bezradna, zależna, nie ma znaczenia, próbuje się buntować, choć z góry jej działania są skazane na niepowodzenie, nie jest w stanie zmienić systemu, który jest zbyt silny, a ona niestety zbyt słaba. Bunt przynosi niepokój, poczucie bezsilności, samotności i w końcu prowadzi do śmierci.

„Ferdydurke” – Witold Gombrowicz buntuje się przeciw obecnej wszędzie Formie. Kolejne środowiska, do których trafia główny bohater – Józio udowadniają, że „przed gębą nie ma ucieczki”.

„Folwark zwierzęcy” – George Orwell opisuje bunt zwierząt przeciwko niegodziwemu gospodarzowi. Zwierzęta wyganiają go z gospodarstwa, ponieważ nie są już w stanie znieść złego traktowania. Przejmują władzę, jednak na jej czele stają zachłanne świnie, które jeszcze bardziej ciemiężą zwierzęta gospodarskie niż ludzie.

„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanna Kraul opisuje powstanie w warszawskim getcie będące wyrazem buntu przeciw odebraniu Żydom prawa do godności i wyboru śmierci, przeciw chęci zniszczenia ich solidarności, sprowadzenia do pozycji „Żyda na beczce”. Marek Edelman bohater książki podejmuje wyścig z Bogiem o ludzkie życie – najpierw ratując ludzi z getta, następnie pracując jako kardiochirurg.

„Lot nad kukułczym gniazdem”- K. Kesey opisuje bunt w szpitalu psychiatrycznym. Nowo przybyły pacjent Mc Murphy wypowiada wojnę Wielkiej Oddziałowej skupiając się początkowo na własnym interesie, a następnie przeciwstawiając się panującym na oddziale zasadom – wykorzystywaniu słabszych, przemocy, niegodziwości i poniżaniu pacjentów. Jego bunt staje się zaraźliwy.

„Tango” - Sławomir Mrozek parodiuje dramat mieszczański, kpi z odwiecznego schematu konfliktu pokoleń. Młodzi nie buntują się przeciwko zastanej rzeczywistości, skostniałym formom starych, gdyż nie istnieją już żadne formy – zniszczyli ją rodzice. W dramacie Eleonora i Stomil – rodzice Artura pozują na nastolatków i odrzucają wszelkie konwencje i konwenanse. W tej paradoksalnej i niezgodnej z logiką życia sytuacji Artur usiłuje odbudować cały świat wartości, wyrazistych reguł. Podziały pokoleniowe są karykaturą schematycznego widzenia „walki generacji”, przypisywania wiekowi określonych postaw, ról.

„Buszujący w zbożu” – J. D. Salinger motyw buntu ukazuje na przykładzie postaci Holdena Caufielda. Zbuntował się przeciwko zasadom panującym w dorosłym świecie, odpowiedzialności, traktowaniu go przez rodzinę jak smarkacza oraz nudnej szkole, w której większość kolegów myślała tylko o sobie. Udał się w wędrówkę po Nowym Jorku. Jest ona dowodem młodzieńczego buntu, przeciwstawiającego się odpowiedzialności i dojrzałości starszych.

„Stowarzyszenie umarłych poetów” – Nancy Kleinbaum ukazuje wydarzenia rozgrywające się w elitarnej amerykańskiej szkole – Akademii Weltona, w której od lat panują te same reguły. System nauczania pozbawia jednak przyszłych polityków, prawników, lekarzy umiejętności samodzielnego myślenia i kreatywności. Nowy nauczyciel Keating – burzy zasady panujące w szkole, zmuszając uczniów do indywidualnego spojrzenia na świat, a także buntowania się przeciw utartym regułom.

„Pierwszy krok w chmurach” - Marek Hłasko ukazuje bunt natury moralnej. Miłość dwojga młodych bohaterów zostaje sprofanowana przez zachowanie starszych, znudzonych życiem, pijanych mężczyzn. Autor buntuje się przeciwko beznadziejności i schematyczności życia. Przedstawiony obraz frustracji i częstego wykolejenia społecznego bohaterów zostały odebrane jako demonstracja protestu rozczarowanego do swych ideałów pokolenia.

Wiersze – Rafał Wojaczek - kaskader polskiej literatury, buntownik i skandalista. Jak powiedział o nim literaturoznawca Edward Kolbus – „poeta z fantazją podejmuje ryzyko zerwania z konwenansem, opowiadając się całym sobą po stronie nieudawanej nonszalancji, programowej alienacji czy wręcz abnegacji, szybując wysoko ponad mieszczańską stabilizacją". Gardził układnym życiem, nie pragnął stabilizacji, rodzinnego ciepła i stałego adresu. Nie znosił świata zdrowego rozsądku, jego konwencji i braku fantazji. Nieustannie demonstrował swą jednostkową spontaniczność w zachowaniu, wypowiedziach, ekspresji. Wojaczek buntując się przeciw szarej, brudnej rzeczywistości, zbiurokratyzowaniu życia, wszelkiemu skostnieniu w sztuce, w obyczajach, w życiu społecznym zdaje sobie sprawę, że jest to bunt beznadziejny, konsekwentnie więc dąży do samounicestwienia, jakby realizując powszechne przekonanie, że za artystyczną nadwrażliwość trzeba drogo zapłacić, poświęcając nawet własne życie.

Wiersze – Andrzej Bursa zaliczany jest do poetów przeklętych. „Bursa całą swoją twórczością - pisał krytyk Leszek Bugajski - wyrażał bunt przeciw światu, w którym nie było miejsca na szczerość w międzyludzkich stosunkach, w którym prawda ukryta była gdzieś głęboko, za szeregiem masek. On chciał wszystkie zerwać, chciał dotrzeć swoją poezją do tej najgłębszej prawdy o ludzkim życiu, odkrywając przy tym pokłady nowej człowieczej wrażliwości, odkłamując istotne dla każdego wartości. Buntował się przeciw światu, ale ani na moment nie tracił z oczu realiów tego świata, nie uciekał od nich (...) Podkreślając wyraźnie bezsens życia, duchową pustkę człowieka, miał młody pisarz sprowokować ludzi do duchowej przemiany, do odnowy, przypomnieć o gubionym autentyzmie ludzkiego bytowania, o wyjątkowości i niepowtarzalności życia. Chciał przerwać obojętność i bierną zgodę na świat po to, by wyzwolić nowe siły, nadać życiu jednostki i społeczeństwa nowy sens, wzbogacić je o nowe wartości".

„Mury” - Jacek Karczmarski w nieoficjalnym hymnie „Solidarności” opisuje historię samotnego śpiewaka, który nawołuje do buntu i pociąga za sobą tłumy. Podmiot liryczny apeluje:

„Wyrwij murom zęby krat!
Zerwij kajdany połam bat!
A mury runa, runą, runa
I pogrzebią stary świat!

Kajdany i mury pojawiające się w utworze są przenośnią, bardziej od realnych przeszkód chodziło o przełamanie barier niewolących duszę, wolne sumienie i ustrój poniżający człowieka.

  Dowiedz się więcej