klp.plBIBLIA – Księga Rodzaju tłumacząc pochodzenie śmierci wskazuje na grzech pierworodny, jako jej przyczynę – w raju ludzie byli nieśmiertelni. Według Starego Testamentu śmierć stanowi kres każdego istnienia i tylko Bóg jest nieśmiertelny. W tradycyjnej myśli biblijnej śmierć była całkowita, nie ma wzmianek o życiu po śmierci, nie wierzono w nie, nie istniało rozróżnienie pomiędzy ciałem i duszą. Duchy ludzi odchodziły do Szeolu, ponurego świata podziemnego. Z Księgi Koheleta pochodzą słowa
„Marność nad marnościami i wszystko marność” (Vanitas vanitatum...)stanowiące niejako ramy tej księgi. Ta najbardziej pesymistyczna, nasycona rozczarowaniami część Starego Testamentu wyraża między innymi przeświadczenie (często przywoływane w baroku), że śmierć jest niemożliwą do przekroczenia granicą unicestwiającą wszystkie ludzkie plany.
W Nowym Testamencie Chrystus umierając męczeńską śmiercią na krzyżu pokonuje śmierć. Jego zmartwychwstanie daje nadzieję na życie wieczne każdego z nas. Zmartwychwstanie Jezusa jest czynem Boga, elementem oczekiwania na powszechne zmartwychwstanie - zmartwychwstanie wierzących to następstwo zmartwychwstania Chrystusa. Według Ewangelii człowiek po sprawiedliwym życiu na ziemi wejdzie do Królestwa Bożego, które buduje się powoli, a jego ukończenie jest jedynym sensem trwania świata. Celem człowieka nie jest krótki ziemski byt, to tylko etap w drodze do Wieczności.
Baśnie i legendy – śmierć najczęściej występuje pod postacią kościotrupa lub starej kobiety, bohaterowie mogą zobaczyć ją na własne oczy. W folklorze Europy północnej, zawierającej pierwiastki wschodnie, rozpowszechniona jest bajka o Kumie Śmierci. Będąc chrzestną syna wieśniaka Śmierć obdarowuje go umiejętnością przepowiadania chory ozdrowienia lub zgonu – gdy ukazała się u wezgłowia pacjenta, wróżyła śmierć, gdy u nóg – wyzdrowienie. Sprytny chrześniak, gdy w końcu Śmierć przyszła do niego, skonstruował sobie łóżko na kołowrocie. Nie pomogło mu to niestety stać się nieśmiertelnym, bo, jak mówi przysłowie:
„Jako chcesz, tak się wierć, wszędy cię dopadnie śmierć”.
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – wierszowany dialog z XV wieku, którego tematem jest „triumf śmierci’. Śmierć jest przedstawiona – jak często w średniowieczu – nie w postaci szkieletu, ale ciała w stanie rozkładu. Jest chudą, bladą kobietą z kosą. Taki obraz ma na celu podkreślenie znikomości ludzkiego ciała. Nie daje się przekupić ani przebłagać. O swoich „żniwach” mówi z ironią, a szczególną przyjemność sprawia jej „koszenie” grzeszników. Śmierć jest bezwzględnym jest sługą Boga, dlatego daje też ludziom rady jak winni postępować, by nie budzić gniewu Najwyższego. Przede wszystkim gani ludzkie przywiązanie do mało istotnych spraw doczesnych, szczególnie niechętnie odnosi się do przekupnych sędziów i rozpustnych zakonników. Jedynie Chrystus jest w stanie z nią zwyciężyć i w Nim cała nadzieja.
„Skarga umierającego” – pieśń powstała w poł. XV wieku opowiada o umierającym, który, mimo wiary w łaskę bożą, obawia się wyroków sądu ostatecznego, ponieważ sporo w życiu nagrzeszył. Jedyną możliwością uniknięcia kary jest spowiedź, skrucha, spłata długów i przyjęcie ostatniego namaszczenia.
„Wielki testament” – F. Villon obserwując ciało nieboszczyka w kostnicy zauważa, że śmieć zrównuje wszystkich – bogatych i biednych, odbierając wszelki majątek i godności ziemskie.
„Treny”– Jan Kochanowski w dziewiętnastu utworach, nazywanych traktatem filozoficznym, które powstały po śmierci ukochanej córeczki Orszulki, porusza problemy istoty śmierci, losów człowieka po śmierci i cierpienia bliskich po stracie ukochanej osoby. Nawiązuje do tradycji poezji poświęconej zmarłym, zwłaszcza do wzorców starożytnych, a także do sonetów Petrarki ku czci „Madonny Laury umarłej” W swej żałobnej poezji najpierw nazywa śmieć bestią, antyczną królową podziemia – bezwzględną Persefoną. Zarzuca jej naruszenie odwiecznego prawa natury, zgodnie z którym ojcowie umierają przed dziećmi. Dopiero w ostatnim trenie myśl, że śmierć otwiera drogę do lepszego świata, niesie pociechę zrozpaczonemu poecie.
„Żywot człowieka poczciwego” – Mikołaj Rej uczy trudnej sztuki godzenia się z losem – śmierć uważa za przeznaczenie człowieka, element odwiecznego boskiego porządku. Człowiek, który zadbał o swoje ziemskie sprawy nie powinien obawiać się kresu życia.
„Światowa rozkosz”- H. Morsztyn podkreśla przemijalność ludzkiego bogactwa i kruchość ciała, które gnije po śmierci nawiązując do motywów średniowiecznych vanitas i do motywu rozkładu zwłok.
„Marność” - tematem wiersza Daniela Naborowskiego jest przemijanie, nietrwałość ludzkiego bytowania na ziemi, całej natury. Ziemskie problemy radości i kłopoty okazują się tylko ulotną chwilą, niczym wobec śmierci i wieczności. Naborowski uważa, że żyjąc zgodnie z boskimi przykazaniami, uczciwie i godnie, moralnie nie musimy obawiać się śmierci, wiecznej kary, potępienia. Niepewność istnienia, śmierć stanie się tylko fraszką dla tego, kto wybierze drogę cnoty.
„Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego” – M. Sęp-Szarzyński w porównaniu do poetów renesansu nie wierzy w możliwości człowieka. Nie przeraża go sama wizja śmierci, ile lęka się odejścia w grzechu i co za tym idzie, wiecznego potępienia.
„Padlina” – Ch. Baudelaire przedstawia naturalistyczną śmierć opisując rozkładający się w słońcu trup młodej dziewczyny. Poeta rozważa o niedoskonałości ludzkiego ciała. Wspomina również, że niezależnie od urody wszystkich czeka taki sam los.
„O, przyjdź!” – S. Korab- Brzozowski – autor zwraca się do śmierci z prośbą o skrócenie jego ziemskich męczarni. Śmierć wyobraża sobie, jako senną marę, piękną i dobrą, przynoszącą człowiekowi ukojenie. Błagalna prośba – O, przyjdź! skierowana do niej jest wyrazem tęsknoty za spokojem.
„Urszula Kochanowska” – wiersz Leśmiana to polemika z „Trenami” Jana Kochanowskiego. W Trenie XIX Urszulka ukazuje się ojcu po śmierci zapewniając, że w niebie jest szczęśliwsza niż na ziemi. Leśmian nie zgadza się z tym, podkreślając, że nie sposób wyzbyć się uczuć ziemskich, takich jak miłość do rodziców. W twórczości Leśmiana śmierć nigdy nie stanowi końca istnienia człowieka. Jest przemianą w „coś innego” lub, jak w przypadku Urszuli, pójściem do nieba. Zawsze jednak, według autora „Łąki” pozostaje żal i tęsknota za utraconą ziemską egzystencją.
„Proces” – F. Kafka opisując śmierć Józefa K. zapowiada śmierć milionów ludzi w latach totalitaryzmu. Wyprowadzony z domu przez dwóch tajemniczych mężczyzn, zasztyletowany umiera za miastem. Jego ostatnie słowa – Jak pies – dotyczą właśnie rodzaju umierania. Mówią one o nieludzkim wymiarze tego ostatniego aktu w życiu człowieka, o ostatecznym odebraniu mu godności.
„Dżuma” - Albert Camus opisuje epidemię, którą można rozumieć jako wojnę, albo ujmować ją jako negatywny pierwiastek tkwiący w człowieku. Jednak ta alegoria jest przede wszystkim metaforą śmierci, to podstawowe znaczenie tytułu. Miasto atakuje choroba przynosząca śmierć, z którą muszą zmierzyć się ludzie. Jednocześnie dżuma to żywioł, symbol wszystkich zagrożeń zsyłanych przez naturę, na które człowiek nie ma najmniejszego wpływu. W „Dżumie” mamy do czynienia z sytuacją, w której całe miasto z dnia na dzień zostaje odizolowane od świata. Camus opisuje czyny i postawy uwięzionych mieszkańców Oranu, przeprowadza dokładną analizę mającą na celu ukazanie problemu człowieka stawiającego czoło ostatecznemu zagrożeniu, śmierci. Los każdej opisanej postaci to przykład ludzkiej reakcji na niebezpieczeństwo. Camus jest pełen szacunku i sympatii dla prawdziwych bohaterów „Dżumy”, tych, którzy nie poddają się i aktywnie walczą z zarazą. Nic w tym dziwnego, gdyż właśnie tacy ludzie mogą uratować świat, gdy dżuma obudzi swe szczury i pośle je, by umierały w szczęśliwym mieście.
„Umarli... Znajomi... Kochani...” – wiersz Kazimiery Iłłakowiczówny nawiązujący do Trenów Kochanowskiego i średniowiecznego wyobrażenia „tańca śmierci”. Poczucie przemijania i nadciągającego kresu uwydatnia powtarzający się obraz umarłych nadchodzących na spotkanie z „ja” lirycznym wiersza.
„Kot w pustym mieszkaniu” – Wisława Szymborska opisuje zachowania i reakcje kota po śmierci jego właściciela - mały futrzak usiłuje zrozumieć, co się stało.
„Pogrzeb” - Wisława Szymborska mówi o tym, jak współczesny człowiek traktuje śmierć i związany z nią rytuał pogrzebu. Wspomina o pośpiechu i braku refleksji nad przemijaniem, uczestnicy pogrzebu żyją wyłącznie teraźniejszością.
„Rozbieranie do snu” - S. Grochowiak odwołuje się do średniowiecznego motywu rozkładu zwłok. Uosobiona śmierć „rozbiera” zmarłego, zabierając mu kolejne części ciała. Proces rozkładu przedstawiony jest bez drastyczności, śmierć jest „Głucha w obu czarnych uszach, ślepa w obu czarnych oczach”, dlatego nie odpowiada na pytania człowieka.
„Śmierć” – H. Poświatowska przedstawia różne wizerunki Śmierci – dla mędrca jest ona oznaką przemijania, dla fizyka przeistoczeniem materii, dla wierzącego – początkiem innego życia, zaś dla cierpiących – wyzwoleniem.
„Brzeg” – Zbigniew Herbert mówi o śmierci na płaszczyźnie egzystencjalnej, odwołując się do mitologii – postaci Charona i przeprawy przez rzekę Styks. Przedstawia indywidualny problem człowieka wobec śmierci, próbę ocalenia ludzkiej godności wobec sił władających życiem i śmiercią.
„Maria: [Śmierć wszystko zmiecie]” – Antoni Malczewski w wierszu przedstawia różne odsłony śmierci, wierząc, że śmierć nie jest kresem wszystkiego. Śmierć jednak musi spotkać każdego: „Bo na tym świecie Śmierć wszystko zmiecie/Robak się lęgnie i w bujnym kwiecie”.
„Śmierć” - George Herbert – angielski poeta – porównuje barokowe wyobrażenie śmierci do wyobrażeń z poprzednich epok, ufa, że śmierć jest podobna do snu, po którym przyjdzie Dzień Sądu.
Autor: