Motyw szaleństwa w literaturze

Mitologia - Herakles dopuścił się w szale okrutnego czynu - zabił żonę i dzieci. Odkupienie przyniosło dopiero wykonanie dwunastu prac.

Biblia - wyrazistym przykładem szaleńca jest Kain, który w przypływie zazdrości zabił własnego brata. Obaj bracia składali przed Bogiem ofiarę - dziękowali w ten sposób za owoce swojej pracy. Abel złożył w ofierze owcę, a Kain pierwsze plony zboża. Abel miał czyste serce i jego ofiara radowała Pana Boga. Kain zaś, był zazdrosny i Bóg nie przyjął jego ofiary. Nie podobało się to Kainowi i chodził z ponurą twarzą. Bóg powiedział do Kaina "gdybyś postępował dobrze, miałbyś twarz pogodną." Postanowił, że zabije swojego brata - Abla. Gdy byli w polu, Kain wziął kamień i zabił Abla. Bóg zapytał Kaina: Gdzie jest twój brat Abel. Kain odpowiedział: Nie wiem nie jestem jego stróżem. Ale Pan Bóg wiedział co uczynił Kain, więc rzekł do niego: Nie będziesz uprawiał swej roli. Na twoim polu już nic nie wyrośnie. Staniesz się tułaczem na ziemi.

Hamlet – William Shakespeare ukazuje wrażliwego księcia – Hamleta, który widział to, czego nie zauważali inni. Dania była dla niego więzieniem, z którego pragnął uciec. Śmierć ojca i zbyt szybkie małżeństwo matki z jego bratem wywołało zamęt w głowie Hamleta. Najgorsze jednak było poznanie prawdy, jaką wyjawił mu duch ojca. Fakt, iż to wuj Hamleta zabił króla wstrząsnął bohaterem i na domiar złego został zmuszony do pomszczenia śmieci ojca. W tak chaotycznym świecie Hamlet nie widział innej metody swych działań, jak przybranie maski szaleńca, dzięki której mógł doprowadzić do skutku swą zemstę. Udawał szalonego w świecie ludzi, którzy wydawałoby się iż sami postradali zmysły. To szaleństwo było ucieczką przed obłudą, sposobem na radzenie sobie z trudem rzeczywistości. Przede wszystkim jednak, pomogło Hamletowi spełnić przyrzeczenie dane ojcu. Hamlet przez daną przysięgę staje się postacią tragiczną. Szaleństwo z jednej strony było ratunkiem, z drugiej zaś przyczyniło się po części do śmierci ukochanej Ofelii oraz do jego upadku. Obserwujemy tragiczny finał dworu królewskiego. Tragiczny koniec Hamleta, który przecież chciał dobrze, króla, królowej oraz Ofelii, która oszalała po odrzuconej miłości Hamleta i śmierci ojca. Do tragedii doprowadziła obłuda i zakłamanie ludzkie, nie pozorne szaleństwo Hamleta. Tajemnice, spiski, ludzkie namiętności, które targają nami i nie pozwalają na normalne życie. To jest moim zdaniem obłęd, to mianowicie, do czego zdolne było społeczeństwo, nawet Hamlet, który zmuszony był do udawania w świecie wiecznej ułudy. Zakłamana Dania w tym momencie staje się przedmiotem obłędu i doprowadza do tragedii, której z pewnością można było uniknąć.

Makbet - William Shakespeare opisuje postepowanie tytułowego bohatera, który dowiedział się, że zostanie panem Kawdoru. Lady Makbet, która znała pragnienia i rozterki męża przekonała go do zabójstwa króla Dunkana, a gdy tego dokonał nastąpił szereg morderstw w obawie o utratę raz pozyskanej władzy. Pierwsza zbrodnia uczyniła z Makbeta szaleńca, mordercę żądnego krwi i władzy. Zaś morderstwo bezbronnej żony Makdufa i jej małego dziecka było szczytem upodlenia moralnego tyranizującego swe królestwo władcy, i odarło go z resztek godności. Makbeta dręczyły halucynacje, widział zjawy i miał przewidzenia. Zaczął słyszeć głosy zapowiadające mu śmierć i dostrzegać duchy własnych ofiar. Popadł w stan krańcowego zobojętnienia i paranoję. Nie zainteresowała go nawet wieść o samobójstwie Lady Makbet, natomiast ślepo wierzył w absurdalne przepowiednie czarownic. Samobójstwo Lady Makbet także było następstwem szaleństwa. Była ona współwinna wszystkich zbrodni i wyrzuty sumienia nie dawały jej spokoju zjawiając się w snach i w formie majaków. Wszędzie zaczęła dostrzegać krew i czuć jej zapach, jej szaleństwo było wynikiem podświadomego przyznania się do winy.

Cierpienia młodego Wertera - Johann Wolfgang Goethe ukazuje tytułowego bohatera, który, po tajemniczym romansie, przenosi się na wieś, aby na łanie natury w samotności mógł powrócić do równowagi psychicznej. Przy okazji zaproszenia na bal, Werter poznaje Lottę. Bohater zachwycał się wszystkim, co było z nią związane, mówił, że odnalazł w niej bratnią duszę, jednak miał także świadomość, że Lotta była zaręczona z Albertem. Od momentu poznania ukochanej, życie Wertera zmienia się diametralnie. Następuje szczęśliwy okres, spotkań z Lottą. Wertera zaczyna ogarniać szaleństwo miłosne, myśli o Locie stają się obsesją, natomiast ta traktuje go jako przyjaciela i powiernika sekretów. Werter widząc obłąkanego młodzieńca szukającego kwiatów dla swojej ukochanej, zdaje sobie sprawę, że i on popada w obłęd. Jego szaleństwo wynika z rozpaczy, ponieważ nie może być z kobietą, którą kocha. Pragnie on miłości, mimo że konsekwentnie doprowadza go ona do samozagłady. Decydującym czynnikiem, który pchnął bohatera do samobójstwa była decyzja Lotty o zerwaniu z nim kontaktów.

Giaur - George Byron kreuje Giaura na podstawie założeń swoje nurtu ideowego. Giaur jest więc bohaterem tajemniczym. Autor nie podaje imienia bohatera. Przedstawia tylko wybrane fakty z jego życia. Giaur toczy beznadziejną walkę ze światem. Ma poczucie klęski życiowej, ponieważ nie udało mu się uśmierzyć swojego bólu po stracie ukochanej. Jest również zbuntowany przeciwko konwencjom i niesprawiedliwościom świata. Nie jest wyrachowanym zabójcą, tylko cierpiącym z miłości mężczyzną, dla którego zemsta staje się celem życia. Przyjmuje w pełni odpowiedzialność za swoje czyny i nie boi się kary.

Romantyczność - Adam Mickiewicz nakreślił pierwszy portret osoby obłąkanej w polskim romantyzmie. Uznanie głównej bohaterki ballady – Karusi - za szaloną zależy od tego czy jesteśmy racjonalistami jak starzec, czy opowiadamy się za prawdami żywymi, w które wierzy lud i narrator – zwolennik irracjonalizmu. Karusi objawia się zmarły przed dwoma laty kochanek. Stara się go dotknąć, ma przy tym nieskoordynowane ruchy oraz ciągle szuka czegoś oczami. Na przemian śmieje się i płacze. Bohaterka w ogóle nie reaguje na słowa otoczenia. Gmin uważa Karusię za osobę widzącą. Odczuwa wobec niej dystans jednak o charakterze raczej wywyższającym dziewczynę. Słuchają i pragną uczestniczyć w jej przeżyciach.

Balladyna - Juliusz Słowacki ukazuje, w jaki sposób kobieta popełnia zbrodnie. Jej wyrachowanie w dążeniu do celu jest podobne do zachowania Lady Makbet, natomiast cel dokonywanych zbrodni jest zbieżny z motywami działania Makbeta. Przed pierwszym morderstwem Balladyna mówi: „A ja śród jagód chodzę obłąkana / Jakąś rozpaczą i łzy gubię w rosie.”. Pierwsza zbrodnia popycha ją w wir kolejnych. Kobieta staje się nieobliczalna w drodze po koronę królewską. Ślad krwi siostry na czole sprawia, że władczyni robi się przewrażliwiona, ma manię przesladowczą, wciąż boi się, że ktoś pozna jej tajemnice.Podczas uczty w prostej piosence odczytuje historię swoich zbrodni. Obecni dziwią się:

Co znaczy takie obłąkanie
W oczach grafini? Czy prosta piosenka,
Którą wieśniacy przy grabionym sianie
Nucą na fletniach, tak ją biedną nęka?…

Kordian – Juliusz Słowacki opisuje Kordiana, który trafia do szpitala psychiatrycznego po nieudanym zamachu na cara. Zamach ten nie powiódł się, ponieważ bohater przegrał walkę ze Strachem i Imaginacją. Trafia do szpitala, ponieważ ma zostać orzeczone czy w trakcie popełniania przestępstwa był poczytalny czy też nie. Szpital w książce jest miejscem pełnym patologii, a o czym świadczą didaskalia w scenie szpitalnej:

„Widać klatki, w których siedzą łańcuchami powiązani waryjaci, niektórzy chodzą wolno – Kordian leży na łóżku w gorączce (…)”‏

. Już sam widok szpitala nie był zachęcający, jednak to nie koniec patologii występujących w tym miejscu. Dozorca wspomina o korupcji. Doktor – Diabeł wszedł do szpitala dzięki łapówce. Co ciekawe Szatan posiada zdolność wprawiania innych w obłęd:

„Wypędziłem go przecie, jutro oszaleje/Myśląc o tym dukacie; teraz mam nadzieję,/Że sam na sam z szalonym pogadam młodzieńcem.”

. W wypowiedzi tej pada pierwsza diagnoza bohatera. Dowiadujemy się od Diabła, że jest on człowiekiem szalonym. Szatan pokazując Kordianowi dwóch innych wariatów: jednego, któremu wydawało się, że jest krzyżem i może zbawić świat i drugiego, który łudził się, że własną dłonią może przytrzymać niebo, udowadnia bohaterowi, że człowiek samotnie nie jest wcale w stanie wiele zdziałać. Jest skazany na porażkę, ponieważ od wewnątrz jest słaby – pełen sprzecznych uczuć i emocji.

Nie-Boska komedia - Zygmunt Krasiński ukazał koniec panującego ładu jako falę chaosu i niepokoju, wprowadzaną przez szalonych rewolucjonistów głoszących idee wolności, które w rzeczywistości niosą ze sobą wyłącznie zło. W kolejnych scenach „Nie-Boskiej komedii” najpierw hrabia Henryk zostaje opętany przez szatańską wizję, jego żona Maria popada w obłęd, następnie ukazany jest dom obłąkanych, potem poza normalność wykracza Orcio, niezwykłe dziecko Henryka i Marii, które stanowi medium pomiędzy ziemią a światem duchowym. Kulminacyjnym zaś momentem jest opis obozu oszalałych rewolucjonistów.

Zbrodnia i kara – Fiodor Dostojewski ukazuje losy Rodiona Raskolnikowa marzącego o byciu kimś lepszym od wszystkich ludzi, pragnącego stać ponad rasą ludzką, która pełna jest ułomności i słabości. Mordując lichwiarkę chciał udowodnić samemu sobie, że należy do tej lepszej grupy. Po tym akcie obserwujemy wewnętrzną przemianę bohatera, obłęd w jaki wpada tuż po zamordowaniu. Od momentu morderstwa stan jego umysłu tylko się pogarszał. Wydarzenie do tego stopnia rozstroiło jego nerwy, że przez kilka dni leżał nieprzytomny w swoim łóżku, majacząc przez sen. Nie mógł znieść obecności innych ludzi. Przyjazd matki i siostry do Petersburga przyjął chłodno, unikał kontaktu z nimi, wręcz prosił, żeby zostawiły go w spokoju. Jego tragedią nie były tylko wyrzuty sumienia po dokonanym morderstwie, a fakt, iż był jak inni ludzie, słaby psychicznie. Życie Raskolnikowa zmieniło się w piekło. Nie mógł zaznać spokoju, kusił los, miewał myśli samobójcze. Ratunkiem stała się miłość do Soni, miłość trudna, gdyż oboje mieli nieczyste sumienia, oboje działali jednak dla dobra wyższego.

Krzyżacy - Henryk Sienkiewicz wspomina postać Zygfryda de L�ve, który po śmierci syna popada w szaleństwo. W przypływie zemsty okalecza Juranda i składa jego dłoń i język w trumnie Rotgiera. Ma wrażenie, że zmarli bracia zakonni rozmawiają z nim. Owładnięty panicznym strachem, nie potrafi zamordować przetrzymywanej Jurandówny. Z wysiłkiem, miesiącami broni się przed obłędem, podróżując z uwięzioną w wiklinowej kolebce Danusią. Ostateczne załamuje się po tym, jak rycerz ze Spychowa uwalnia go i pozwala odejść. Ten akt miłosierdzia go przeraża. Ścigany urojeniami, widząc śmierć pod postacią kościotrupa, popełnia samobójstwo. Zmysły traci Danusia – delikatna i pełna ufności zaledwie dwunastoletnia dziewczynka, porwana przez Krzyżaków, aby zmusić do uległości jej ojca. Potraktowana okrutnie, wystraszona, załamuje się psychicznie, a jedynym uczuciem, które wypełnia jej serce, jest bezgraniczne przerażenie. Odnaleziona przez Zbyszka, nie rozpoznaje go i poddaje się chorobie, która stopniowo wyniszcza jej organizm.

Quo vadis - Henryk Sienkiewicz opisuje postać szalonego Nerona władca imperium rzymskiego. Rozmiłowany w rozkoszach życia, rozpuście i własnym talencie, marzy o sławie i uwielbieniu poddanych. Nikt nie potrafi przewidzieć jego decyzji i rozporządzeń. Opętany pragnieniem napisania „Troiki”, wydaje rozkaz podpalenia Rzymu, aby ujrzeć płonące miasto i znaleźć odpowiednie natchnienie.

Jądro ciemności - Joseph Conrad ukazuje szaleństwo pełniące w powieścidwie funkcje. Po pierwsze jest to ironiczny mechanizm, który ma wywołać w czytelniku poczucie sympatii dla Kurtza. Marlow niemal od początku wiedział, iż agent był szalony, lecz poprzez poznawanie o nim kolejnych faktów, uznał, iż to, co dla towarzystwa było szaleństwem, jemu wydawało się pociągające. Dzięki temu Marlow wraz z czytelnikiem sympatyzują z Kurtzem, a jednocześnie nabierają podejrzeń, co do spółki. Po drugie szaleństwo Kurtza wynika z nieprzestrzegania przez niego norm zachodniej cywilizacji oraz żądzy władzy.

Wariat i zakonnica, czyli Nie ma złego, Co by na jeszcze Gorsze nie wyszło - Stanisław Ignacy Witkiewicz - krótka sztuka w trzech aktach i czterech odsłonach została „Poświęcona wszystkim wariatom świata (y compris inne planety naszego systemu, a także planety innych słońc Drogi Mlecznej i innych gwiazdozbiorów) i Janowi Mieczysławskiemu. Rzecz dzieje się w celi dla furiatów, w domu wariatów "Pod Zdechłym Zajączkiem". Główny bohater - Mieczysław Walpurg jest poetą demonicznym. Zresztą raczej grafomanem niż poetą, jak to u schyłku stylu Młodej Polski bywało. Uwodzi młodziutką zakonnicę, która trafiła do zakonu po śmierci kochanka. Z którym to żonatym kochankiem praktykowała wiersze Walpurga w funkcji stymulatorów żądzy. Poetę, który uśmiercił własną kochankę, kurują dwaj psychiatrzy - lekko zwariowany psychoanalityk Grün i konwencjonalista Burdygiel, zabity kwadrans później ciosem ołówka w skroń przez Walpurga. Wszystkiemu przygląda się kaleka, przełożona zakonu, siostra Barbara, zrywająca w finale habit i zrywająca się na równe nogi, by przeistoczyć się w roztańczonego demona seksu w niezwykle odważnym kostiumie sado-maso.

Granica - Zofia Nałkowska ukazuje tragiczną postać Justyny Bogutówny mającej romans z Zenonem Ziemkiewiczem, który był człowiekiem z innej sfery społecznej. Dziewczyna, naiwnie wierząc w jego miłość i wierność, dała się ponieść namiętnością i wykorzystać. Zaszła w ciążę. Jednak Zenon chciał ułożyć sobie życie z inną kobietą, którą kochał miłością idealną i zasugerował Justynie usunięcie dziecka. Stan, w jakim znalazła się Justyna, współczesna medycyna określiłaby mianem zespołu poaborcyjnego. Jednym z jego skutków jest choroba psychiczna. Wszystko rozpoczęło się od stopniowej izolacji. Zrezygnowała z posad, przestała opuszczać swój pokój, a nawet jeść. Do Zenona pisała niezrozumiałe i skomplikowane listy. Depresja doprowadza ją do myśli rodzących agresję: wobec siebie i wobec innych. Po nieudanej próbie samobójczej decyduje zemścić się na Zenonie. Do zabójstwa miały wzywać ją głosy zmarłych, pochodzące z zaświatów. Justyna wypełniła swe posłannictwo: oślepiła Zenona, który niebawem odebrał sobie życie.

Cudzoziemka Maria Kuncewiczowa kreśli portret nieszczęśliwej Róży Żabczyńskkiej. Dzięki licznym retrospekcjom dowiadujemy się, że kobieta jest osobą niepoczytalną. W chwilach niezrównoważenia emocjonalnego myśli o zamordowaniu własnych dzieci. Jest histeryczką, niszczącą siebie, swoja rodzinę, a przede wszystkim męża.

Mistrz i Małgorzata - Michaił Bułhakow opisuje Moskwę lat 30. XX wieku pod rządami totalitarnymi. Jak zauważa w swoim eseju Nasierowski w książce „Refleksja na temat psychiatrii mijającego tysiąclecia” szpitale w ZSRR nie były placówkami zdrowotnymi, lecz politycznymi. Trafiały do nich nie ludzie chorzy, lecz niewygodni dla systemu. Samo miejsce w książce kontrastuje z resztą miasta: „Miał powody, by nazywać go kuchnią – laboratorium. Jest to więc miejsce czyste i nowoczesne, podczas gdy Moskwa była brudna i zaniedbana. Pacjentami szpitala są miedzy innymi Mistrz, a także Iwan Bezdomny. Mistrz trafia do szpitala po wydaniu swojej książki o Chrystusie. Spotkały go za to represje, które doprowadziły do depresji. Mistrz jest całkiem zadowolony ze swojego pobytu w tym miejscu. Jak sam zauważa – może w nim swobodnie głosić swoje poglądy i nic mu za to nie grozi. Inaczej wygląda rzecz z Iwanem Bezdomnym, który trafia do szpitala po spotkaniu z diabłem. Po spotkaniu z Mistrzem Iwan zdaje sobie sprawę, że to, co dotychczas robił (pisane pod dyktando socrealizmu) pozbawione było sensu, uświadamia sobie, że wiersze pozbawione wartości artystycznej są hańbiące. Efektem działań władz w szpitalu spotykają się ludzie inteligentni, niepokorni, mający odwagę myśleć niezależnie i przeciwstawić się władzy.

Lot nad kukułczym gniazdem - Ken Kesey przedstawia Patricka McMurphyego, który, chcąc uniknąć odpowiedzialności karnej, udaje psychicznie chorego i trafia na oddział psychiatryczny siostry Ratched. To ona ustanawia żelazne zasady tego oddziału i tłumi wszelkie przejawy buntu poprzez elektrowstrząsy, zawstydzające terapie i lobotomię. McMurphy przeciwstawia się oddziałowej i buntuje przeciw niej pozostałych pacjentów. Siostra podejmuje z nim otwartą wojnę, chce za wszelką cenę odzyskać panowanie nad oddziałem. Po tym jak Patrick staje w obronie maltretowanego pacjenta zostaje poddany serii elektrowstrząsów. Po pewnym czasie znów popada w konflikt z siostrą Ratched i w ataku furii próbuje ją udusić. Zostaje więc poddany lobotomii w wyniku której staje się bezwolną rośliną. Siostra jednak już nigdy nie odzyskuje władzy nad oddziałem, regulamin ulega zmianie za sprawą dotychczasowych pacjentów. Dopiero McMurphy uświadomił pacjentom jak są zniewoleni i zastraszeni przez oddziałową, wzniecił bunt w imię wolności do samostanowienia jednostki. Pokazał pacjentom że tak na prawdę są zupełnie normalnymi ludźmi, był dla nich skuteczniejszą terapią niż lata spędzone w szpitalu.

Szaleństwa panny Ewy - Kornel Makuszyński opisuje historię szesnastoletniej Ewy Tyszowskiej, córki znanego mikrobiologa, która w związku z rocznym wyjazdem ojca do Chin zostaje umieszczona w domu państwa Szymbartów. Po wielkiej awanturze z panią Szymbartową Ewcia decyduje się na ucieczkę przez okno. Na jej drodze pojawia się malarz Jerzy Zawidzki. Od tej pory życie Ewci obfitować będzie w różne szaleństwa, a ona sama pomoże napotkanym ludziom w sprawach z pozoru beznadziejnych.

Ptasiek - William Wharton szaleństwo pojmuje je jako błogosławieństwo i zyskanie możliwości na spełnienie swego marzenia. Ptasiek jako wielki marzyciel mógł odnaleźć się tylko w szaleństwie. Tytułowy bohater, po traumatycznych przeżyciach wojennych zachowywał się jak ptak, a jego najlepszy przyjaciel, Al, próbował poprzez wspominanie wspólnego dzieciństwa wyrwać go z marazmu i dotrzeć do jego świadomości. Z jego wspomnień dowiadujemy się, że Ptasiek od zawsze był zafascynowany ptakami. Do tego stopnia, że stworzył sobie kostium gołębia do przesiadywania w gołębniku, próbował wzbić się w powietrze za pomocą własnoręcznie konstruowanych ptasich skrzydeł, a także przestał rozróżniać sny od realnych wydarzeń. Przyjmując osobowość ptaka, Ptasiek poradził sobie z szaleństwem wojny. Główny bohater jest zupełnie nieszkodliwy dla otoczenia a jedynie dla samego siebie. Motyw szaleństwa w tym utworze pokazuje że może być ono także autodestrukcyjną ucieczką w głąb własnego umysłu z którego niezwykle trudno jest powrócić. Zmusza także do zastanowienia nad tym gdzie leży granica obłędu. Czy wyróżniający się spośród swych rówieśników Ptasiek od początku był szaleńcem czy stał się nim dopiero podczas wojny?

Pachnidło: Historia mordercy - Patrick Süskind ukazuje odmienne odbicie szaleństwa. Całe życie głównego bohatera wydaje się być obłędem. Począwszy od upokarzających narodzin na zatłoczonym i zanieczyszczonym rynku, poprzez ciężkie dzieciństwo, w którym wyszydzano go i upokarzano, aż po zaskakującą śmierć. Jego celem było stworzenie idealnego zapachu, takiego, który dałby mu nieśmiertelność i odwieczne szczęście. Oddał się swemu szaleństwu całkowicie sprawiając, że ludzie bali się go, potępiali i pragnęli zabić. Jednak osiągnął coś, o czym większość ludzi może tylko marzyć - spełnił najskrytsze pragnienia, odszedł ze świadomością spełnienia. W utworze odnajdujemy przykład szaleństwa, które przez ludzi było niezrozumiane, geniuszu, który budził wręcz odrazę i pogardę.

Polecasz ten artykuł?TAK NIEUdostępnij

Autor: Redakcja klp.pl

Dowiedz się więcej

1 Samotność w literaturze
2 Motyw podróży w literaturze
3 utopia w literaturze