klp.plKultura starożytnej Grecji była politeistyczna, to znaczy, że Grecy wyznawali wielu bogów i bóstw. Panteon – czyli ogół bogów – był bardzo liczny. Oto najważniejsze z postaci:
BOGOWIE:
Zeus – albo Dzeus (u Parandowskiego), król bogów, ojciec bogów i ludzi, stróż sprawiedliwości i porządku we wszechświecie. Greckie słowo dios znaczy jasny. Wiąże się Zeusa z innymi bogami niebiańskimi antyku: Jupiterem (rzymski Zeu-pater) i Tiu lub Ziu (bóstwem germańskim). Ukazywany był najczęściej z błyskawicą w ręku, w Iliadzie Homera Zeus zsyła burze. W mitologii Zeus przebywa na Olimpie, skąd króluje, sądzi, daje prawo, strzeże sprawiedliwości, także moralności. W Teogonii Hezjoda Zeus jest jedynym ocalałym dzieckiem spośród potomstwa Kronosa i Rei. Król Kronos pożarł wszystkie swoje dzieci, Rea ukryła małego Zeusa na Krecie, gdzie ojciec go nie znalazł. Zeus powrócił do królestwa ojca i stanął na czele buntu przeciw Kronosowi. Był już wtedy ojcem wielu bóstw i półbogów. Zeus podzielił władzę tak, że sam rządził niebiosami, morzem władał jego brat Posejdon, podziemiem – drugi brat Hades. Razem odparli wiele ataków na Olimp. W okresie wojny trojańskiej Zeus stanął po stronie Achillesa, nie pozwalając wygrać Grekom.
Z licznych związków Zeusa narodzili się: Ares, Hefajstos i Hebe (z żony i siostry Zeusa Hery), Atena, Apollo, Artemida, Hermes, Dionizos, Herakles (z innych bogiń lub śmiertelniczek). Królowa Sparty Leda została uwiedziona przez Zeusa zamienionego w łabędzia; z tego związku powstały pary bliźniąt: Kastor i Polideukes oraz Helena trojańska i Klitajmestra. Księżniczka Danae, do której bóg przyszedł w postaci złotego deszczu, urodziła Zeusowi herosa Perseusza. Zeus pod postacią byka uprowadził także Europę, która urodziła Minosa i Radamantysa. Mit mówi także o kochanku Zeusa – Ganimedesie, który został podczaszym na Olimpie. Tę sprzeczność pomiędzy Zeusem-sprawiedliwym władcą świata, a Zeusem-cudzołożnikiem ostro komentował joński filozof Ksenofanes oraz tragik Eurypides. Najwspanialsze świątynie ku czci Zeusa zbudowano w Olimpii, gdzie odbywały się zawody olimpijskie. Tu też znajduje się wykonana ze złota i kości słoniowej rzeźba Fidiasza przedstawiająca boga siedzącego na tronie – zaliczana do siedmiu cudów świata.
Atena – jedna z najważniejszych bogiń greckich, patronka mądrości, rzemiosła i sztuki wojennej. Od jej imienia nazwano miasto Ateny, gdzie na Akropolu zbudowano najważniejszą świątynię bogini. Tu też powstał Partenon (czyli świątynia Bogini Dziewicy) – jeden z głównych zabytków antycznej architektury. Etymologia imienia Ateny wskazuje na powiązania z dawnymi boginiami Bliskiego Wschodu, jak mezopotamska Isztar. Mit, przekazany przez Hezjoda i Pindara, mówi o połknięciu przez Zeusa jego pierwszej żony Metis, gdy była w ciąży. Przepowiednia bowiem przestrzegała, że Metis urodzi syna, który ma pokonać Zeusa. Kiedy króla bogów rozbolała głowa, przyszedł z pomocą Hefajstos, rozłupał Zeusowi czaszkę, a z niej wyskoczyła Atena w pełnej zbroi. Scena ta ukazuje symbolicznie, jak Zeus dzieli się ze swą córką mądrością. W późniejszych stuleciach uważano Atenę także za boginię filozofii. Atena pomagała często w walkach herosów: Heraklesowi w wykonaniu dwunastu prac, Odyseuszowi podczas powrotu do domu, Perseuszowi w zabiciu Meduzy. Jest ona patronką strategii wojennej, dyscypliny, obrony słabszych – w przeciwieństwie do Aresa, boga brutalności i niszczącej siły wojny. Atenie przypisuj się wynalazki: okręt, kwadrygę, rydwan bojowy. W eposie Homera Atena pomaga Achillesowi zabić Hektora.
Do atrybutów bogini należą: napierśnik, hełm, włócznia i tarcza – egida, o właściwościach nadprzyrodzonych. W czasach pokoju Atena również pełniła ważne funkcje. Jako patronka rzemiosł opiekowała się tkaczami, garncarzami, kowalami (razem z Hefajstosem). Według mitu ze sporu Ateny i Posejdona o przywództwo w Atenach narodziły się uprawy drzewek oliwnych w Grecji. Bóg morza wydobył ze szczytu Akropolu słone źródło, a Atena zasadziła na skale pierwszą oliwkę. Lud zdecydował, że zwyciężyła bogini. Atenę przedstawiano jako piękną, lecz surową dziewicę, obrończynię twierdz. W jej mieście znajdowały się dwie świątynie: Partenon, ze złotym i wykańczanym kością słoniową posągiem Ateny Partenos oraz Erechtejon, z wykonaną z drzewa oliwnego figurką Ateny Polias. Bogini miała swoje święto, Wielkie Panatenaje, obchodzone co cztery lata, a także inne mniejsze, podczas których np. obmywano w morzu figurkę Polias. Łączono z Ateną także zwierzęta: węża i sowę – symbol mądrości.
Hefajstos – bóg rzemieślników, ognia i wulkanów; czczony głównie w Atenach, ale wcześniejszy kult żywy był w Lemnos i na Sycylii (tereny wulkaniczne, na Sycylii – Etna). Przedstawiano go jako kulawego boskiego kowala. Według Homera był synem Zeusa i Hery. Kiedy rodzice pokłócili się i Hefajstos stanął po stronie matki, Zeus zrzucił go z Olimpu. Spadał dziewięć dni i dziewięć nocy. Jego powrót na górę był częstym motywem malarskim. Hefajstos jest wykonawcą wielu cudownych przedmiotów, występujących w mitach. Jego niewierna żona Afrodyta została złapana wraz z kochankiem Aresem w sieć zrobioną przez Hefajstosa i zawleczona pod sąd. Achilles walczył w boskiej zbroi Hefajstosa zapewniającej nieśmiertelność. W mitologii rzymskiej odpowiada mu bóg Wulkan.
Dionizos – zwany Bakchus lub Bachus, bóg wina i bujności żywotnych sił natury. Wyobrażany był jako prawie nagi lub w powłóczystej szacie (szata ta nazywała się bassara) młodzieniec, niesiony wśród zbiorowiska satyrów. Byli to słudzy Dionizosa, stwory wesołe, kłótliwe, pijące w drodze wino, grające na instrumentach, bawiące się bezustannie; mają charakterystyczne kozie kończyny. Towarzyszyły bogowi także bachantki i menady, ubrane w skóry dzikich kotów i śpiewające w transie szalone pieśni.
Dionizos był pierwszym z bogów, który żył na ziemi, wśród ludzi. Dobroczynny i łagodny opiekował się każdym stworzeniem i każdą rośliną. Wierzono, że Bachus śpi zimą, a budzi się wiosną. Jeden z mitów mówi o zamienieniu przez Dionizosa trzech królewien w nietoperze za to, że nie chciały brać udziału w świętowaniu na cześć boga wina i zostały w domu przy tkaniu płótna. Inna opowieść wyjaśnia powstanie delfinów – są one zamienionymi żeglarzami, ukaranymi za schwytanie Dionizosa.
Święta Dionizosa były obchodzone często, hucznie, wiele kończyło się orgiami (gr. orge znaczy podniecenie, Grecy nazywali tak obrzędy nocne, podczas których nagie kobiety biegały po lesie i górach, śpiewając i tańcząc). W Atenach czczono Dionizosa cztery razy w roku – były to: Dionizje Małe jesienią (święto winobrania), Lenaje w styczniu (wytłaczanie wina), Antesterie pod koniec lutego (próbowanie młodego wina) oraz Dionizje Wielkie na początku kwietnia. Do ofiar składanych Dionizosowi należały kozły i zające. Do dziś słowo dionizyjski oznacza: bachiczny, beztroski, radosny, upojny, zmysłowy, orgiastyczny, nieposkromiony, irracjonalny, namiętny, pełen pasji, faustowski. Do atrybutów Dionizosa należały: tyrs (laska opleciona bluszczem i liśćmi wina, zakończona szyszką pinii i wstążkami), bluszcz, latorośl winna, puchar, pantery i lwy.
Apollo – syn Zeusa i Leto (Latony), brat bliźniak Artemidy. Bóg słońca, światła, mądrości, śmierci, ziemi, wyroczni, oczyszczenia z win; bóg nowo założonych miast i kolonii; patron poezji, sztuk pięknych, muzyki, sztuk i nauk; przewodnik Muz. Jego atrybutami były: łuk i strzały, kołczan, kitara, trójnóg, palma, wieniec laurowy.
Eros – syn Afrodyty i Aresa, uosobienie potęgi miłości (historia uczucia Erosa do Psyche). Jego atrybutami są: skrzydła, łuk i strzały.
Hera – córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa. Jest patronką małżeństwa i wierności po zaślubinach. Znosiła wiele zdrad męża. Jej atrybutami są: berło, diadem, welon, krowa, paw, bocian, owoc granatu (symbol płodności), lilia.
Artemida – bliźniacza siostra Apollina, dziewica. Bogini łuku i strzały, lasów, gór, łowów i zwierzyny, Księżyca. Jest przewodniczką nimf. Wyobrażano ją sobie z łukiem, strzałami, kołczanem, sarną, psem, łanią, wśród gęsi lub z rybami.
Hermes – syn Zeusa i nimfy Mai, poseł bogów, przewodnik dusz zmarłych, patron kupców, zysku, bogactwa, pasterzy, żeglarzy, podróżnych, złodziei. Opiekował się także trzodami, rzeczami znalezionymi. Jest bogiem płodności. Wyobrażany był z kapeluszu i skrzydlatych sandałach.
Hades – imię boga świata umarłych, królestwa podziemia. Był synem Kronosa i Rei, bratem Zeusa, mężem Persefony. Znienawidzony i siejący postrach władca Tartaru. W Iliadzie Homera Atena pożycza od Hadesa szyszak, dzięki czemu staje się niewidzialna. Stąd pochodzi powiedzenie czapka niewidka. Atrybutami Hadesa są: jabłko granatu i róg obfitości.
Demeter – bogini ziemi, urodzajów, płodności, rolnictwa (zwłaszcza zboża); matka Kory (Persefony) spłodzonej z Zeusem. Atrybuty: berło, diadem, pęk kłosów
Persefona – czyli Kora, córka Demeter i Zeusa. Jest boginią świata podziemnego przez małżeństwo z Hadesem. Jako Kora opiekuje się kiełkującym ziarnem, natomiast kiedy porywa ją mąż do podziemi – bogini przybiera imię Persefony (Prozerpiny, Libery). Atrybutami Persefony są: narcyz i owoc granatu (zob. mit o Demeter i Korze).
Posejdon – syn Kronosa i Rei, mąż Amfitryty, ojciec Trytona. Jest bogiem mórz, wysp, wybrzeży i przystani. Nazywany ziemiotrząścą. Do jego atrybutów należały: trójząb, ryby, delfin, koń, byk, wąż.
Afrodyta – zrodzona z piany morskiej małżonka Hefajstosa, kochanka Aresa. Piękna bogini miłości zmysłowej była matką Erosa, Harmonii i Priapa (z Aresa), Eneasza (z Anchizesem), Hermafrodyty (z Hermesem). Opiekowała się żeglarzami. Do jej atrybutów należą: mirt, róża, alabastron (naczynie na perfumy), jabłko, jaskółka, para gołębi, łabędź, kozioł, delfin, zając.
Ares – syn Zeusa i Hery. Bóg niszczycielskiej wojny, brutalnej walki za polu bitwy; był kochankiem Afrodyty. Przedstawiano go w zbroi, z psem, wilkiem lub sępem.
Hestia – córka Kronosa i Rei, bogini ognia i ogniska domowego. Przedstawiana z pochodnią i czarą ofiarną Hestia jest symbolem domu i rodziny.
POMNIEJSZE BÓSTWA:
Amfitryta – bóstwo morskie, jedna z nereid. Została żoną Posejdona i matką Trytona. Jest uosobieniem piękna morza. Przedstawiana najczęściej z delfinem, diademem, berłem, trąbką zrobioną z muszli.
Erynie – nieubłagane i znienawidzone boginki kary i pomsty za zbrodnię. Aby ich nie drażnić nazywano je dobroczynnymi lub wzniosłymi. Eurypides wymienia trzy Erynie: Niestrudzoną, Mścicielkę i Wrogą (Alekto, Tisipone, Megiera).
Hekate – bogini czarów, magii, widm, a także pokuty i zemsty za przelaną krew. Opiekunka kobiet i rozstajnych dróg, często utożsamiana była z Seleną, Persefoną, Artemidą (od Księżyca). Jej rekwizyty to: pochodnie, wąż i bicz.
Helios – syn tytana Hyperiona i Tei, brat Eos i Selene (Helios – Słońce, Eos – powietrze, wiatr, Selene – Księżyc). Bóg Słońca widziany był jako jeździec złotego rydwanu, ciągniętego przez cztery rumaki.
Iris – skrzydlata posłanka bogów, zamieniona w tęczę. Od jej imienia pochodzi nazwa zjawiska iryzacji – powstawania tęczowych barw na powierzchni baniek mydlanych, plam oleju na wodzie czy też barw macicy perłowej.
Mojry – trzy boginie przeznaczenia i losu człowieka: Kloto – prządka nici żywota, Lachesis – tzn. Udzielająca, strzeże nici życia, Atropos – Nieodwracalna, przecina nić życia człowieka. Słowo mojraznaczy dziś: przeznaczenie, los, fatum, konieczność.
Nike – bogini zwycięstwa. Wyobrażana była z wieńcem, gałązką palmową i trąbką.
Pan – syn Hermesa i nimfy rzecznej; stworek podobny do kozła, należał do świty Dionizosa. Bóg pasterzy, opiekun trzód (zwłaszcza kóz), utalentowany flecista. Urodzony w Arkadii, po krótkim pobycie na Olimpie, Pan wrócił do niej z tęsknoty za roślinami, przyrodą górską, zwierzętami i nimfami leśnymi. Zakochał się dwukrotnie, lecz nimfy odrzucały Pana, ponieważ był brzydki. Pierwsza z kochanek została zamieniona w trzcinę, z której Pan zrobił piszczałkę i wygrywał na niej żałosne pieśni po stracie ukochanej. Drugą z nimf zgładził bóg wiatru północnego, konkurent Pana, który również został odtrącony. Na ziemi Pan uwielbia ciszę przyrody, a kiedy ktoś lub coś ją zakłóca, wówczas Pan rozsiewa paniczny strach, od którego uciekają pasterze i nimfy. Imię Pana tłumaczone jest czasem jako wszechświat. Wierzono, że jego bóstwo rozlane jest w całej przyrodzie i wszystkich rzeczach.
Selene – córka tytanów, zakochana w pasterzu Endymionie. Jej atrybuty to: gwiazda i sierp Księżyca.
Psyche – uosobienie duszy ludzkiej wyobrażane jako ptak lub dziewczyna ze skrzydłami ptaka albo motyla. Kochanka Erosa, który przychodził do niej pod osłoną nocy. Psyche bardzo pragnęła ujrzeć Erosa i jednej nocy zapaliła lampę. Bożek uleciał. Jednak miłość połączyła dwojga na Olimpie.
Tanatos – syn Nocy i Erebu; uosobienie śmierci, brat bliźni Hypnosa.
Temida – córka Uranosa i Gai, bogini sprawiedliwości i praw. Przedstawiana była z rogiem obfitości, wagą, niekiedy z opaską na oczach i mieczem w dłoni. Symbol sądownictwa i sprawiedliwości.
HEROSI:
Herakles – grecki heros, charakteryzuje go wielka siła fizyczna, odwaga i męstwo. Stoicy widzieli w nim ideał ludzkiego hartu ducha. Jest jedną z żywych postaci mitologii aż do czasów współczesnych, znany bardziej pod rzymskim imieniem Herkulesa. Narodził się z bogini Alkmeny i Zeusa, jednak zazdrosna Hera, w gniewie za niewierność męża, wysłała do kołyski dwa węże, mające zgładzić Haraklesa i jego brata. Malutki heros jednak zadusił węże. Pojednanie z Herą nastąpiło dopiero po śmierci Heraklesa. Trzon mitu o Heraklesie stanowi dwanaście prac, które zlecił herosowi Eurysteus, król Tyrynsu. Herakles przybył do niego po namowie wyroczni delfickiej, u której szukał przebaczenia za popełnioną zbrodnię (zabił żonę i dzieci w Tebach; atak szału zesłała na niego Hera). W wykonaniu zadań pomagała Heraklesowi Atena. Wiele miast greckich włączało Heraklesa do swoich mitów. Mit mówiący o śmierci herosa kończy się włączeniem Heraklesa w grono bogów Olimpu i poślubieniem Hebe, bogini młodości.
Perseusz – heros z Argolidy, syn Zeusa i Danae. Zdobył głowę Meduzy, uwolnił Andromedę od potwora Cetusa. Z jego rodu wywodzi się Alkmena i Herakles.
Minos – syn Zeusa i Europy, król Krety. Miał syna potwora, Minotaura. Na jego dworze służył mityczny architekt Dedal. Po śmierci Minos został jednym z sędziów dusz zmarłych.
Ganimedes – słynny z urody młodzieniec, którego Zeus, przybywszy na ziemię pod postacią orła, porwał i uczynił podczaszym na Olimpie.
MUZY:
Słowo muza pochodzi od greckiego mousike, oznaczającego muzykę. Według mitu boginie te były córkami Zeusa, boga uniwersalnego porządku, i Mnemozyne, bogini pamięci. Jest ich dziewięć. Opiekowały się sztukami pięknymi i naukami:
Erato – muza poezji miłosnej, jej atrybut to lira;
Euterpe – muza poezji lirycznej, atrybut – aulos (flet);
Klio – muza historii, trzyma w ręku zwój papirusu (lub pergamin);
Kaliope – muza poezji epicznej (eposu), z tabliczką i rylcem;
Melpomene – muza tragedii, trzyma maskę tragiczną;
Talia – muza komedii, z maską komiczną;
Terpsychora – muza tańca, jej atrybuty to lira i plektron (pióro lub inaczej kostka do gry na instrumentach strunowych);
Urania – muza astronomii i geometrii, trzyma cyrkiel i kulę (lub globus);
Polihymnia – muza sakralnej poezji chóralnej, nie posiada atrybutu, zwykle ukazywana była w zamyślonej pozie, a obok niej zasłona.
Muzy dawały inspirację do śpiewu i układania poezji, np. Odyseję Homera rozpoczyna apostrofa do muzy – prośba o wsparcie talentu, natomiast w poemacie Hezjoda Teogonia opisane jest nawiedzenie autora przez muzy na górze Helikon. Przewodnikiem muz był Apollin (Apollo Muzagetes). Czczono je w Parnas i Helikon (czasem mówi się muzy helikońskie). W mitologii rzymskiej odpowiadały muzom wieszczki kameny.
Autor: