klp.pl„Oda do młodości” – Adam Mickiewicz nawołuje do burzenia starych, skostniałych form rzeczywistości.
„Uspokojenie” – Juliusz Słowacki zgodnie z filozofią genezyjską przedstawia rewolucję jako nie tylko rzeczywiste wydarzenie, ale przede wszystkim starcie sił metafizycznych,;
tam się ciemni aniołowie biją,
tam szatan ogniste przywoławszy moce
koń swój brązowy ciska…
Nastrój rewolucyjnej wizji wzmaga autor przez zatarcie kontrastów i wprowadzenie nieziemskich dźwięków. Rewolucja ma umożliwić uzyskanie wyższego stopnia doskonałości, dlatego według autora musi się odbywać przez mękę ciał.
„Nie-Boska komedia” – Zygmunt Krasiński w II i IV części swego dramatu ukazuje apokaliptyczny obraz rewolucyjnego obozu oraz moralne i duchowe dylematy jej przywódcy – Pankracego. Rewolucja w dramacie została ukazana przede wszystkim jako konflikt dwóch racji: rewolucjonistów i arystokratów. Nocna wędrówka hrabiego Henryka przez obóz rewolucjonistów unaocznia destrukcję wszelkich wartości. Warstwy niższe buntują się nie tylko przeciwko uprzywilejowanym, szlachetnie, urodzonym, ale także bankierom, fabrykantom, kupcom - przedstawicielom kapitalizmu. Hasła rewolucji mówią o wolności, równości, wystawieniu rachunków za lata upokorzeń, wyzysku, jednak jedyną ideą spajającą masy jest chęć zemsty. Bunt kieruje się przeciwko wszystkiemu, co można skojarzyć z tradycyjnymi wartościami. Rewolucja w tym dramacie to przede wszystkim orgia, uczta biednych na gruzach świata bogatych. Chłopi powtarzają: Panom tyranom śmierć - nam biednym, nam głodnym, nam strudzonym jeść, spać i pić. Krasiński w rewolucji widzi przede wszystkim motłoch żądny krwi, uważa, że wyzwala ona najprymitywniejsze instynkty:
„Czy widzicie jak oni czekają niecierpliwie –
szemrzą miedzy sobą do wrzasków się gotują –
wszyscy nędzni, ze znojem na czole, z rozczochranymi włosami, w łachmanach… […]
ci trzymają kosy, owi potrząsają młotami, heblami […]
Chleba nam, chleba, chleba! – Śmierć panom, śmierć kupcom – chleba, chleba!”
Główny bohater - Henryk odrzuca propozycję ocalenia i staje na czele arystokracji skazanej na zagładę. W obliczu klęski popełnia samobójstwo. Ginie również Pankracy, przygnieciony wizją zwycięskiego Chrystusa. Autor kończąc tak dramat nie przyznaje racji żadnej ze stron. Racje ostateczna zawsze ma Bóg. Przedstawiona w utworze wizja rewolucji nawiązuje do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, o czym świadczą czapka frygijska i motyw tańca wolności.
„Lalka” – Bolesław Prus, opisując wspomnienia Rzeckiego, przywołuje czasy Wiosny Ludów. Dla starego subiekta, który brał udział w tamtejszych wydarzeniach, są one symbolem walki z tyrania i przeciwstawieniu się porządkowi ustalonemu na Kongresie Wiedeńskim. Walka była dla niego potwierdzeniem idei napoleońskich i dążeniem do wolności w duchu I Cesarstwa.
„Nokturn” – Stefan Żeromski w swym poemacie prozą opisuje rewolucję 1905 roku, traktując ja na równi z powstaniami narodowymi. Głównym bohaterem utworu jest warszawska Cytadela, której stoki usypane są z mazowieckiego piasku i prochów bohaterów narodowych zrywów. Cały obraz rewolucji odzwierciedla los polski i nieustanne ofiary składane z najlepszych synów narodu.
„Przedwiośnie” – Stefan Żeromski jednym z głównych tematów swej powieści uczynił rewolucję rozumianą jako totalny bunt przeciwko wszystkim elementom dotychczasowego świata: porządkowi społecznemu, państwowemu, religii, własności, systemom moralnym, filozofii, szkole, nawet sztuce. Tragedia rewolucji polega na oczywistej rozbieżności pomiędzy wspaniałymi hasłami, celami a realnymi działaniami rewolucjonistów. Rewolucja ma przynieść wolność, sprawiedliwość społeczną, zbudować bezklasowe społeczeństwo, zlikwidować wyzysk. Tymczasem staje się aktem zniszczenia, rabunku, ślepej zemsty, dobrą okazją do załatwienia porachunków pomiędzy różnymi grupami (w tym i narodowościowymi, jak w Baku). Cezary Baryka, począt6kowo zafascynowany ideami rewolucyjnymi odrzuca je, widząc ile powodują cierpienia i ile wymagają ofiar. Żeromski wyraziście widział ogrom krzywd społecznych, jaki doprowadził do wybuchu rewolucji, rozumiał, że społeczne niezadowolenie sprzyja szerzeniu się ideologii komunistycznej. Oczywiście, nie byt stronnikiem takiego rozwiązania konfliktów społecznych, jego lewicowe sympatie miały odcień socjalistyczny. Środowisko warszawskich komunistów zostało ukazane w sposób groteskowy, z wyraźną antypatią ze strony autora. To fanatycy i doktrynerzy, widzący każdy problem jedynie w kategoriach walki klas. Komunizm jest dla nich receptą na rozwiązanie każdego światowego problemu. Zafascynowani ideą światowej rewolucji całkowicie lekceważą uczucia narodowe, patriotyczne. Przedstawiciel komunistów - Antoni Lulek zabrał Cezarego Barykę na zebranie. Mówiono tam o nędzy proletariatu oraz Żydów, prześladowaniach mniejszości narodowych, terrorze, policyjnych represjach wobec politycznych przeciwników torturowaniu więźniów politycznych. Baryka nie przyjął jednak bezkrytycznie opinii komunistów, próbował polemizować, żądał wyjaśnień. Niemniej, w końcowej scenie powieści, idzie razem z robotnikami:
Właśnie wtedy kierownictwo partii zażądało od ogółu robotników poparcia. Manifestacja wyszła nagle z placu i ruszyła pod Belweder. W pierwszym szeregu znacznego tłumu szli ująwszy się pod ręce ideowi przedstawiciele, między innymi Lulek i Baryka. Baryka w samym środku, ubrany w lejbik żołnierski i czapkę żołnierską. - Śpiewali. (...) Baryka wyszedł z szeregów robotników i parł oddzielnie, wprost na ten szary tłum żołnierzy - na czele zbiedzonego tłumu.
„Biała gwardia” – Michał Bułhakow stworzył pełną patosu i bólu, bardzo osobistą powieść o dramatycznych rozterkach kijowskiej inteligencji, zdezorientowanej i wstrząśniętej okrucieństwem wojenno-rewolucyjnej zawieruchy. Czas akcji, przełom roku 1918 i 1919, to na Ukrainie okres zaciętych walk o władzę, zmiennych rządów Niemców, hetmana Skoropadskiego, Petlury, groźby bolszewickiej nawały. Miejsce, według słów samego Bułhakowa – „świat zaszargany, krwawy, pozbawiony sensu”. Nie sposób go zaakceptować, choć wiadomo, że to inny świat, a ten stary - przytulny i zaciszny, bezpowrotnie odszedł w przeszłość.
„Szewcy” – Stanisław Ignacy Witkiewicz analizuje w swym dramacie mechanizmy rewolucji. Nie odwołuje się do konkretnej rewolty, choć nieobce mu są wydarzenia Rewolucji Październikowej, opiera się raczej na abstrakcyjnych obrazach. Rewolucja jest u Witkacego etapem prowadzącym do automatyzacji społeczeństwa. Pojawia się jako następstwo dyktatorskich rządów Scurrvego – jest „zmianą miejsc kierowaną potrzebą brzucha”. Po objęciu władzy zaczyna panować chaos, czeladnicy zabijają przywódcę Sajetana, pokazując, w jaki sposób „rewolucja pozera własne dzieci”, kiedy wewnątrz struktur władzy pojawiają się konflikty. Rozpad obozu rewolucjonistów na kilka stronnictw prowadzi do anarchii. Porewolucyjnemu zamieszaniu kres kładzie Hiperrobociarz wraz z Towarzyszem X i Towarzyszem Abramowskim wprowadzając całkowita automatyzację społeczeństwa.
„Doktor Żywago” – Borys Pasternak w swej epopei narodowej stworzył sugestywny obraz Rosji pierwszej połowy XX wieku, najtrudniejszych lat rewolucji i stalinowskiego terroru. Tytułowy bohater – rosyjski inteligent – nie potrafi pogodzić się z porewolucyjną rzeczywistością i zostaje zesłany na Syberię. Wcześniej zostaje uwięziony przez bolszewików i zmuszany do walki z białogwardzistami, z którymi się identyfikuje. Pasternak ukazując rewolucje nie stroni od brutalnych i wyjątkowo drastycznych scen mówiących o działalności fanatycznych rewolucjonistów, jak Strielnikow, stosujący tortury, samosądy i egzekucje.
„Folwark zwierzęcy” – Georg Orwell opisuje przebieg rewolucji i proces kształtowania się totalitarnej rzeczywistości porewolucyjnej na przykładzie zwierzęcej farmy. Zwierzęta zbuntowały się przeciw gospodarzowi – Jonsowi, który je wykorzystywał. Przyświecały im hasła równości i braterstwa. Szybko jednak okazało się, że niektóre zwierzęta są równiejsze. Świnie zaczęły dominować nad innymi i korzystać z przywilejów, wykorzystując swą władzę do ucisku innych zwierząt. Odpowiedzialność za zło i wypaczenia ponoszą zrzucając na innych. Orwell pokazuje, że rewolucja nie prowadzi do niczego dobrego. Wręcz przeciwnie: powoduje powstanie jeszcze większego ucisku i zniewolenia.
„Tango” – Sławomir Mrożek przedstawia rewolucje o charakterze historiozoficznym. Podobnie jak w rzeczywistości nakładają się one wzajemnie na siebie, jednak Mrożek przejaskrawia niektóre ich elementy. W utworze mamy do czynienia z rewolucją obyczajowo-artystyczną, która przeprowadzają rodzice Artura. Niszczą skostniałe formy, łamią konwencje, w ich domu panuje chaos, będący naturalna konsekwencja rewolucyjnego przewrotu. W tym momencie dochodzi do kontrrewolucji, mającej na celu powrót do wcześniejszych schematów i wartosci. Młodzi, reprezentowani przez Artura, buntują się przeciwko brakowi konwencji i sprawdzonych modeli postępowania, próbują przywrócić dawne tradycje. Zamiast nich zwycięża brutalny totalitaryzm, „trzecia siła”, tania kultura masowa, czyli Edek. Jego sukces odzwierciedla taniec z ostatniej sceny dramatu. Wszystkie przemiany - rewolucja Stomila i Eleonory, kontrrewolucja Artura, zwycięstwo Edka - doprowadzają w rezultacie do sytuacji, w której kryzys wartości jeszcze się pogłębia, a zamiast nowej idei, zwycięża bezmyślność i fizyczna siła.
„Pokłon Rewolucji Październikowej” – Władysław Broniewski, sympatyzujący z władzami socjalistycznymi, napisał propagandowy wiersz wychwalający we wzniosłej, pełnej patosu konwencji rolę Rewolucji Październikowej. Podmiot liryczny podkreśla przede wszystkim ważkość zmian, jakie dzięki niej zaszły w ZSRR i Polsce – ukształtowanie nowego ustroju politycznego, poprawę warunków bytowych robotników oraz umocnienie pokoju na świecie.
„Cesarz” – Ryszard Kapuściński opisuje działanie systemu totalitarnego na dworze cesarza Hajle Sellasje w Etiopii, niechybnie prowadzącego do zamachu stanu i obalenia niechcianego dyktatora, wyzyskującego swych poddanych.
Autor: