Figura retoryczna – wszystko, co powinieneś o niej wiedzieć

Alegoria, animizacja, apostrofa, oksymoron – zapewne nie raz spotkałeś się już z tymi określeniami. Czy wiesz jednak, co je łączy? Wszystkie znajdują się we wspólnym zbiorze, który nazywamy figurami retorycznymi. Brzmi skomplikowanie? Już wszystko wyjaśniamy!

Figura retoryczna – informacje podstawowe

Mianem figury retorycznej (inaczej: figury stylistycznej) określa się wszystkie środki, które służą do wyrażania emocji i wrażeń, a także wywoływania ich wśród odbiorców. Dzięki ich zastosowaniu wypowiedź staje się bardziej obrazowa, emocjonalna i dekoracyjna. Istotną informacją jest tutaj fakt, że są to środki, których nie używa się w mowie potocznej.

Rodzaje figur retorycznych

Figury retoryczne są dość powszechnie stosowanym zabiegiem, zarówno w tekstach mówionych, jak i w utworach literackich. Do najpopularniejszych figur retorycznych należą:

• alegoria
• animizacja
• apostrofa
• eufemizm
• hiperbola
• oksymoron
• porównanie
• pytanie retoryczne

Jak widzisz, w języku polskim mamy ogromne bogactwo figur retorycznych. Nie oznacza to, że wszystkie mają być zastosowane w jednym tekście. Najrozsądniej jest stosować je z umiarem. Omówmy teraz krótko każdą z nich, posługując się przykładami znanymi Ci z literatury.

Alegoria

Alegoria jest symbolicznym, metaforycznym przedstawieniem idei, wydarzenia, wartości lub myśli autora. Poza oczywistym znaczeniem dany motyw posiada dodatkowe, ukryte znaczenie. Jednym z najpopularniejszych przykładów jest kobieta z wagą jako alegoria sprawiedliwości. Powszechnie stosowaną w literaturze polskiej alegorią było swego czasu określanie ojczyzny mianem okrętu, miotanego przez wzburzone morze.

Spójrz na poniższy fragment wiersza Ignacego Krasickiego zatytułowanego Świat zepsuty:

Wzmagają się wały,
Grozi burza, grzmi niebo; okręt nie zatonie,
Majtki zgodne z żeglarzem, gdy staną w obronie;
A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,
Poczciwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć.

Zobacz artykuł poświęcony alegorii

Animizacja

Animizacja, czyli inaczej ożywienie to rodzaj metafory, polegającej na nadaniu przedmiotom, zjawiskom, rzeczom lub ideom cech istot żywych. Jej zastosowanie zwiększa dynamikę opisu i przyczynia się do rozbudowania ekspresji. Zobacz poniższy fragment Gloria Victis Elizy Orzeszkowej:

I wleciał wiatr do lasu uradowany, zwinny, przelatywał wśród świerków, brzóz, olch, dębów, ramionami owijając pnie starych przyjaciół i skrzydłami na ich konarach składając pocałunki przywitalne.

Zobacz artykuł poświęcony animizacji

Apostrofa

Apostrofa to nic innego, jak bezpośredni zwrot w tekście do osoby, idei, bóstwa albo przedmiotu. Stosuje się ją przede wszystkim jako środek zwiększający patetyczność, wzniosłość wypowiedzi. Jednym z przykładów apostrofy jest początek wiersza Do matki Polki Adama Mickiewicza:

O matko Polko! gdy u syna twego
W źrenicach błyszczy genijuszu świetność;



Zobacz artykuł poświęcony apostrofie.

Eufemizm

Eufemizm to wyraz lub zwrot językowy, który zastępuje inny (negatywny, wulgarny, rubaszny lub drażliwy) w celu jego złagodzenia, np. umrzeć -> odejść na tamten świat. Przykładem eufemizmu w literaturze może być poniższy fragment Listu do ludożerców Tadeusza Różewicza. Zobacz, w jak łagodny sposób autor określił tylną część ciała (o, jak widzisz, my też potrafimy stosować eufemizmy!):

Inni ludzie też mają
Dwie nogi i siedzenie

Zobacz artykuł poświęcony eufemizmowi

Hiperbola

Hiperbola, inaczej nazywana wyolbrzymieniem lub przesadnią, jest celowym przedstawieniem jakiejś postaci, zjawiska czy przedmiotu w sposób wyolbrzymiający ich wygląd, zachowanie, znaczenie lub oddziaływanie. Na silnie rozbudowanej hiperboli opiera się cały wiersz Jana Andrzeja Morsztyna Niestatek. Oto jego fragment:

Prędzej prawdę poeta powie i sen płonny,
Prędzej i aniołowi płacz nie będzie plonny,
Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini,
W więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni,
Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,
Niźli będzie stateczna która białogłowa. 

Zobacz artykuł poświęcony hiperboli

Oksymoron

Oksymoron to związek dwóch wyrazów o przeciwstawnych, wykluczających się znaczeniach (np. sucha woda, żywy trup). Celem oksymoronu jest wywołanie efektu paradoksu i ukazanie nowego, metaforycznego znaczenia wyrazów. Świetny przykład oksymoronu znajdziesz we fragmencie wiersza Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta:

wstań i idź
dopóki krew obraca w piersi twoją ciemną gwiazdę

Zobacz artykuł poświęcony oksymoronowi

Porównanie

Porównanie to zabieg, polegający na uwypukleniu jakiejś cechy opisywanego człowieka, zjawiska czy przedmiotu przez zestawienie go z innym. Najczęściej zbudowane jest z dwóch wyrazów połączonych ze sobą słowami jakby, jak czy niczym. Zobacz na zastosowanie porównania w sonecie Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna:

Tyś jak lód, a jam w piekielnej śreżodze. 

Zobacz artykuł poświęcony porównaniu

Pytanie retoryczne

Pytaniem retorycznym nazywamy ten rodzaj pytania, który nie wymaga odpowiedzi. Jest ona zbędna, gdyż albo jest oczywista, albo wręcz przeciwnie – nie znamy na nią odpowiedzi. Służy przede wszystkim wywołaniu refleksji u czytelnika. Z tej figury retorycznej często korzystał Jan Kochanowski w swoich trenach. Zobacz poniższy fragment Trenu X, który niemal w całości składa się z pytań retorycznych:

Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi sie podziała?
W którą stronę, w którąś sie krainę udała?
Czyś ty nad wszystki nieba wysoko wniesiona
I tam w liczbę aniołków małych policzona?
Czyliś do raju wzięta? Czyliś na szcześliwe
Wyspy zaprowadzona? Czy cię przez teskliwe
Charon jeziora wiezie i napawa zdrojem
Niepomnym, że ty nie wiesz nic o płaczu moim?

Zobacz artykuł poświęcony pytaniu retorycznemu

To nie są oczywiście wszystkie figury retoryczne, jakimi posługują się twórcy literaccy. Więcej na ich temat dowiesz się z artykułów, które w całości poświęciliśmy każdej z nich. Tam też znajdziesz znacznie więcej przykładów ich zastosowania w polskiej literaturze.

  Dowiedz się więcej