Co to jest archaizm? Rodzaje archaizmów, przykłady

Archaizmy to słowa lub wyrażenia, które wyszły z powszechnego użycia i zostały zastąpione nowymi formami językowymi. Występują przede wszystkim w starszych tekstach literackich lub stylizowanych na takie.
Wówczas nadają tekstom staroświecki lub formalny charakter. Mogą też pojawiać się w dialogach postaci z przeszłości w celu zwiększenia autentyczności języka.

Archaizm a archaizacja językowa

Pojęcia te są ze sobą ściśle połączone – archaizacja nie istniałaby bez archaizmów.

Archaizm jest narzędziem, z którego korzysta archaizacja. Wszystkie słowa, zwroty, związki frazeologiczne czy konstrukcje gramatyczne z dawnych czasów są więc archaizmami.

Rodzaje archaizmów

Archaizmy to bardzo bogata grupa zwrotów, które znacznie się od siebie różnią. Ich świadome stosowanie wymaga wiedzy nie tylko na temat stylizacji wypowiedzi, ale również na temat samych archaizmów. W języku polskim wyróżniamy aż siedem rodzajów archaizmów:

• Archaizmy fonetyczne.
• Archaizmy słowotwórcze.
• Archaizmy fleksyjne.
• Archaizmy leksykalne.
• Archaizmy znaczeniowe.
• Archaizmy frazeologiczne.
• Archaizmy składniowe.

Dla ich lepszego zrozumienia omówmy krótko każdy z rodzajów archaizmów na przykładach ze znanej Ci literatury.

Archaizmy fonetyczne

Oto krótki fragment pieśni Bogurodzica, pochodzącej z XIII/XIV wieku:

Twego dziela krzciciela, bożycze,

Dwa pogrubione przez nas archaizmy, czyli dziela oraz krzciciela są archaizmami fonetycznymi. Archaizmy fonetyczne możesz rozpoznać po tym, że bez problemu powinieneś wyłapać znaczenie tych słów. Ich wymowa będzie się jednak wyraźnie różniła od tej współczesnej. W końcu dziś mówimy dzieła, a nie dziela oraz chrzciciela, a nie krzciciela. Ten rodzaj archaizmów nazywamy fonetycznymi, gdyż odwołują się do fonetyki, czyli wymowy.

Archaizmy słowotwórcze

Przyjrzyjmy się raz jeszcze wcześniejszemu przykładowi z Bogurodzicy:

Twego dziela krzciciela, Bożycze,

Co znaczy słowo Bożycze? Bożycze jest tak naprawdę słowem Bożyc użytym w wołaczu. Kim lub czym jest Bożyc? Jeśli od razu skojarzyło Ci się z Bogiem, to masz rację. Bożyc dawniej oznaczał po prostu syna Boga. Jest on utworzony za pomocą dodania przyrostka -yc, który dawniej tworzył w języku polskim właśnie określenie syna (np. podczaszyc – syn podczaszego).

Archaizmy słowotwórcze to wszystkie wyrazy, które powstały przez dodanie przyrostka (na końcu wyrazu) lub przedrostka (na początku wyrazu), ale wyszły już w powszechnego użytku. Zauważ, że nawet sam tytuł pieśni, czyli Bogurodzica również jest archaizmem słowotwórczym. Przyrostek -rodzica dodawany do słów określał bowiem w średniowieczu po prostu matkę. Archaizmów słowotwórczych bardzo często używał Sienkiewicz w swojej Trylogii. Oto kilka przykładów:

Nowotny – nowy
Naniecić – wzniecić

Archaizmy fleksyjne

Wróćmy na chwilę do słowa Bożycze. Podana odmiana słowa Bożyc to bowiem klasyczny przykład archaizmu fleksyjnego. Archaizmy fleksyjne polegają na innej od współczesnej odmianie słów. Zauważ, że dziś najprawdopodobniej słowo Bożyc w wołaczu brzmiałby przecież Bożycu (jak choćby Kmicic –> Kmicicu), a nie Bożycze. W tym przypadku słowo Bożyc odmieniane jest według dawnych wzorców, stąd ta archaiczna końcówka.

Za trudne? Spójrz na inne przykłady archaizmów fleksyjnych:

Przed laty – zamiast przed latami
Raczy – zamiast po prostu racz
Napełń – zamiast napełnij
Krzykniono – zamiast krzyknięto

Jak widzisz, zapewne bez problemu jesteś w stanie odczytać sens tych słów, nawet jeśli ich odmiana wydaje się nieco przestarzała.

Archaizmy leksykalne

Archaizmy leksykalne to wyrazy, które niegdyś były w powszechnym użyciu, a dzisiaj się ich zupełnie nie stosuje. Czasem możesz je usłyszeć z ust osób starszych (jeśli są to stosunkowo „świeże” archaizmy). Niektóre zapewne spotykasz w codziennym życiu, kiedy babcia każe Ci wyjąć z tornistra kajety. Zarówno tornister, jak i kajety nie są już słowami w powszechnym użytku i nie używają ich młode osoby. Jak sam jednak widzisz, dzięki temu, że używają ich starsze osoby, wciąż rozumiesz ich znaczenie. Gorzej, kiedy archaizmy są całkowicie niezrozumiałe i nie przywodzą na myśl żadnych skojarzeń.

Spójrz na słowa, które można wynaleźć podczas lektury Krzyżaków Henryka Sienkiewicza: ortok, chrobry, zrękowiny. Kojarzą Ci się z czymś? Otóż ortok dawniej oznaczał kawalera, chrobry było określeniem osoby odważnej, a zrękowiny były tym samym, czym dziś są zaręczyny. W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza można znaleźć z kolei takie słowa, jak: gracko, hurma czy wicina. Podczas czytania warto niekiedy mieć przy sobie słownik.

Archaizmy znaczeniowe

Archaizmy znaczeniowe sprawiają sporo problemów wielu osobom. Jest w nich bowiem pewien mały haczyk. Archaizmy znaczeniowe są to wyrazy, które obecne były zarówno kiedyś, jak i dzisiaj, ale… zmieniły swoje znaczenie na przestrzeni lat. Weźmy na tapet słowo błędny – dziś oznaczający po prostu niepoprawny (błędna odpowiedź, błędny wniosek i tak dalej). Tyle że dawniej słowo błędny znaczyło dokładnie to samo, co słowo obłędny – czyli szalony, obłąkany, błądzący. Zapewne kojarzysz autobus Błędny Rycerz z sagi o Harrym Potterze. Jeśli kojarzysz, to zapewne rozumiesz, że błędny nie oznacza w tym przypadku tego, że autobus nie trafia do celu, ale raczej, że jeździ jak szalony, wręcz obłąkany.

Archaizmy frazeologiczne

Tutaj powinno być już prościej. Archaizmy frazeologiczne to całe związki frazeologiczne, które powstały dawniej. Czasem nawet rozumiemy ich metaforyczne znaczenie dzisiaj, ale nie do końca potrafimy wskazać źródła ich powstania, a także znaczenia poszczególnych słów. Oto kilka przykładów:

przyszła kryska na Matyska
bez liku
niech to dunder świśnie

Czym jest kryska? Kim jest Matysek? Czym jest lik, a raczej jego brak? Czym jest dunder i dlaczego śwista? Nawet jeśli nie znasz odpowiedzi na te pytania, zapewne wiesz, co znaczą dane frazeologizmy i w jakich sytuacjach ich używano.

Archaizmy składniowe

Archaizmy składniowe to przestarzałe konstrukcje zdań. To zestawienie wyrazów, które obecnie nie jest stosowane – a dawniej było czymś całkowicie naturalnym.

Spójrz na poniższy przykład z Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza:

Chciał był pan Skrzetuski z tatarską chorągwią naprzód skoczyć,

Jednym z bardzo często stosowanych archaizmów składniowych jest przenoszenie orzeczenia na koniec zdania. Zobacz przykład z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:

Nachmurzył brwi i znowu głowę na pierś schylił.

  Dowiedz się więcej