Przerzutnia – definicja z przykładami

Czy zdarzyło Ci się kiedyś recytować lub czytać na głos inwokację Pana Tadeusza? Na pewno Ci się zdarzyło! Już na samym początku mamy tam ciekawy fragment:

Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie

Jak przeczytać na głos te wersy? Na jednym wdechu? A może dwóch? W którym momencie należy zrobić pauzę? Dlaczego początek drugiego wersu nie jest dołączony do tego pierwszego, skoro tak bardzo tam pasuje?

Otóż to, jak wyglądają i brzmią te wersy, nie jest przypadkowe. Adam Mickiewicz zastosował tutaj przerzutnię. Czym jest dokładnie przerzutnia, jakie są jej rodzaje i w jakim celu się ją stosuje?

Czym jest przerzutnia i do czego służy?

Przerzutnia to zabieg, który polega na zamierzonym wprowadzeniu do tekstu wierszowanego wyraźnej rozbieżności pomiędzy granicą wersu a granicą zdania lub jego części.

Brzmi strasznie, co?

Mówiąc prostszymi słowami, przerzutnia to przeniesienie pewnego fragmentu wiersza do jego innych części. Zupełnie jak w naszym przykładzie ze wstępu. Wiele osób zapewne wolałoby, aby zapis Pana Tadeusza wyglądał tak:

Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, kto cię stracił.
Dziś piękność twą w całej ozdobie widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie

Dlaczego zatem Adam Mickiewicz „przerzucił” niektóre słowa do kolejnych wersów? Odpowiedź jest bardzo prosta. Pan Tadeusz jest trzynastozgłoskowcem, co znaczy, że każdy jego wers ma równo trzynaście zgłosek (jeśli nie wierzysz, możesz sobie teraz kilka policzyć).

Twórca, który chce zachować w utworze odpowiedni rytm, musi czasem przenosić pewne fragmenty tekstu do innych części. W przeciwnym razie ciągłość i harmonia byłyby naruszone, a cały utwór straciłby swoją specyficzną melodyjność.

Przerzutnia definicja

W efekcie przerzutni fragment zdania należy przesunąć, przestawić do kolejnego wersu lub umieścić w kolejnej strofie. Przenoszone bywają pojedyncze wyrazy lub nawet większe części zdania.

Funkcje przerzutni

• utrzymanie rytmu lub rymu,
• uzyskanie pożądanych efektów emocjonalnych czy artystycznych,
• nakłonienie czytelnika do refleksji,
• zaakcentowanie ważnego elementu wypowiedzi literackiej,
• zwiększenie dynamiki tekstu.

Rodzaje przerzutni

Przerzutnia nie jest prostym zagadnieniem i musisz ją naprawdę dobrze zrozumieć, aby umieć ją odnajdywać w utworach literackich.

Językoznawcy i literaturoznawcy wyodrębnili trzy rodzaje przerzutni:

• przerzutnię klauzulową (rozdziela zdanie między dwa wersy),
• przerzutnię międzyzwrotkową (rozdziela zdanie między dwie zwrotki),
• przerzutnię średniówkową (występuje wyłącznie wewnątrz jednego wersu).

Nie przedłużając, omówmy sobie każdą z nich na przykładach z polskiej literatury.

Przerzutnia klauzulowa

Zanim dowiesz się, czym jest przerzutnia klauzulowa, musisz zrozumieć pojęcie klauzuli.

Najczęściej czytając fragment utworu na głos, klauzula wskazuje Ci, w którym miejscu masz zaintonować zakończenie zdania. Przerzutnia klauzulowa „przesuwa” jednak tę intonację na kolejny wers. Jak widzisz, mamy tu do czynienia z sytuacją z naszego wstępu, kiedy po fragmencie ten tylko się dowie nie należy intonować zakończenia zdania.

Spójrz jeszcze na inny fragment Pana Tadeusza:
Ogłosił nam, że jacyś Francuzi wymówni
Zrobili wynalazek: iż ludzie są równi…

Wciąż mało przykładów? Oto przerzutnia klauzulowa we fragmencie wiersza Na one słowa Jopowe Mikołaja Sępa Szarzyńskiego:
Ze wstydem poczęty człowiek, urodzony
 z boleścią, krótko tu na świecie żywie

To, co powinieneś zapamiętać to fakt, że w przypadku przerzutni klauzulowej następuje rozdzielenie jednego zdania między dwoma wersami.

Przerzutnia międzyzwrotkowa

Przerzutnia międzyzwrotkowa, jak sama nazwa wskazuje, przerzuca fragment wiersza do kolejnej zwrotki (strofy). W efekcie takiego zabiegu zwrotka wcale nie kończy zdania, a jest urwana. Z kolei kolejna zwrotka wcale nie jest początkiem nowego zdania, a kontynuacją poprzedniego. Spójrz tylko na przykłady:

Zbigniew Herbert, Do Marka Aurelego:
to barbarzyński okrzyk trwogi
którego nie zna twa łacina
to lęk odwieczny ciemny lęk
o kruchy ludzki ląd zaczyna

bić I zwycięży Słyszysz szum
to przypływ Zburzy twe litery
żywiołów niewstrzymany nurt
aż runą świata ściany cztery

Juliusz Słowacki, Sonet II. Do A(nieli) M(oszczeńskiej):
Ogniem, żałością wre zamknięte łono;
A kiedy zacznę się na serce dąsać,
Chciałbym je wyrwać z mych piersi i skąsać
I precz odrzucić tę rzecz tak shańbioną

Twoją miłością, że ognie, co płoną,     
Dotąd nie mogły go uczynić czystym!
A ty myślałaś, że ja z tym ognistym
Sercem — nazwę cię kochanką i żoną?

Przerzutnia średniówkowa

Przerzutnia średniówkowa to najbardziej skomplikowany i zarazem najtrudniejszy do wychwycenia rodzaj przerzutni. Zanim więc przejdziemy do przerzutni średniówkowej, musisz zrozumieć jeszcze, czym jest średniówka.

Przerzutnia średniówkowa to sposób na postawienie granicy w pobliżu średniówki, ale nie dokładnie tam, gdzie jest jej miejsce. Najbardziej wyrazistym przykładem tego rodzaju przerzutni jest sytuacja, kiedy przesuwa się wyraz jednosylabowy akcentowany. Zobacz przykład fragmentu wiersza Rzym Juliusza Słowackiego:

Nagle mię trącił płacz na pustym błoniu:
»Rzymie! nie jesteś ty już dawnym Rzymem«.
Tak śpiewał pasterz trzód siedząc na koniu.

Zdajemy sobie sprawę, że temat przerzutni średniówkowej może być dla Ciebie zbyt skomplikowany. Warto więc, abyś zapamiętał jedynie, że ten rodzaj przerzutni występuje wyłącznie w obrębie jednego wersu. Żadne słowa czy fragmenty nie „uciekają” nam do innych wersów czy zwrotek. To odróżnia ten rodzaj przerzutni od przerzutni klauzulowej (przerzucającej fragmenty między wersami) oraz międzyzwrotkowej (przerzucającej fragmenty między zwrotkami).

  Dowiedz się więcej