Oksymoron – epitet sprzeczny

Gorzkie szczęście, gorący lód, stary młodzieniec, mroczna jasność – zapewne nie raz słysząc podobne określenia, przyłapałeś się na łapaniu za głowę z myślą: „ale jak to możliwe?”. Wszystkie takie niedorzeczne związki naturalnie przeciwstawnych wyrazów noszą nazwę oksymoronu lub epitetu sprzecznego. W końcu przeczą sobie wzajemnie – przecież lód nie może być gorący, młodzieniec stary, a jasność mroczna, prawda? Dziś dowiesz się, czym dokładnie jest oksymoron, jak go zbudować i jak odróżnić od jego siostry – antytezy?

Czym jest oksymoron?

Nauka o literaturze kwalifikuje oksymoron jako jedną z figur retorycznych. Jest więc to środek, dzięki któremu autorzy literatury przekazują emocje, dodają tekstom dodatkowego znaczenia lub po prostu upiększają język. Oksymoron należy też do grupy epitetów – stąd właśnie jego druga nazwa, czyli epitet sprzeczny. Zawsze składa się z wyrazów, które mają wobec siebie przeciwne znaczenie: sucha woda, zimne ognie i tak dalej.

Jak zbudować oksymoron?

Oksymoron zwykle składa się z rzeczownika i określającego go przymiotnika (czyli epitetu). Zasada jest jednak jedna: rzeczownik powinien naturalnie budzić skojarzenia co do jakiejś dominującej cechy. Weźmy na przykład tytułowego trupa z horroru. Naturalnie słowo trup sugeruje, że coś lub ktoś nie żyje. Przymiotnik żywy mógłby więc chyba być ostatnim określeniem, jakie powinno pojawić się w naszej głowie. Właśnie, kiedy dodamy do niego nienaturalne, niedorzeczne wręcz określenie, powstaje oksymoron.
Drugim sposobem tworzenia oksymoronów jest połączenie czasownika i przysłówka. Dalsze kroki są takie same. Spójrz na poniższe przykłady:
spieszyć się powoli
głupio się mądrzyć
smutno się uśmiechać
Proste, prawda?

Oksymoron w codziennym języku

W swojej codziennej komunikacji również używamy oksymoronów, często nawet nie zdając sobie sprawy. Są w naszym języku tak głęboko zakodowane, że korzystamy z nich bardzo naturalnie. Pomyśl sobie o zimnych ogniach – czyż cała ich nazwa nie jest oparta właśnie na oksymoronie? Nie mamy tu przecież do czynienia z realnym płomieniem, a zimne ognie nie są niebezpieczne. Ale czy rzeczywiście są zimne?
Innym przykładem może być wirtualna rzeczywistość – sformułowanie tak powszechne, że nikt już nie zastanawia się nad tym, jak niedorzeczne jest połączenie tych dwóch słów. Odgłosy ciszy, piwo bezalkoholowe, mleko sojowe, współczesna historia. Oksymorony są wśród nas!

Oksymoron w literaturze

Znacznie ciekawsze jest spojrzenie na oksymorony w literaturze. Wielu autorów wykorzystuje oksymorony, aby uzyskać wyjątkowy efekt paradoksu; ukazać odbiorcom nowe, metaforyczne znaczenie wyrazów. Użycie oksymoronu niesie niekiedy zupełnie nowy ładunek znaczeniowy, emocjonalny czy interpretacyjny.

Spójrz na poniższe przykłady z polskiej literatury:

Zbigniew Herbert, Przesłanie Pana Cogito:
dopóki krew obraca w piersi twoją ciemną gwiazdę

Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet V:
Nędzna pociecha, gdy żądzą zwiedzione

Jan Andrzej Morsztyn, Vanegiar d`una innamorata:
Mróż gorejący, a ogień lodowy

Adam Mickiewicz Stepy akermańskie:
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu […]

Oksymoron a antyteza

Zdarza się, że niektórym osobom oksymoron myli się z antytezą.

Podstawową różnicą pomiędzy antytezą a oksymoronem jest ich… długość. Antyteza zazwyczaj jest dużo bardziej rozbudowana i w przeciwieństwie do oksymoronu, obejmuje nie pojedyncze wyrazy, ale całe zdania, które zawierają przeciwstawne elementy.

  Dowiedz się więcej